Va ô cuntinutu

Usu dî custruzzioni virbali cu «aviri»

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.

Pi sèculi, li siciliani hannu avutu un dubbiu pi lu modu di scrìviri li custruzzioni virbali cu l'ausiliari sicilianu ùnicu «aviri».

Vari modi di scrìviri

[cancia | cancia la surgenti]

Prubbrema cu la "a" dû duviri

[cancia | cancia la surgenti]

Nota: Ccà sutta sunnu alincati li furmi scritti cchiù canusciuti (Accura! Arcuni nun sunnu curretti)

  • haiu a fari -> haia fari / haja fari / haj'a fari / hai'a fari / hà ja fari / / hà j'a fari / hà ju a fari
  • haiu a fari -> hà fari / hâ fari
  • hai a fari -> hai'a fari / haia fari / haja fari / haj a fari / haj' a fari / hà ja fari / hà j'a fari
  • hai abballari (hai a abballari)-> hai'a 'bballari / haia 'bballari / haj'a 'bballari / haja 'bballari / hai âbballari / haj abballari / hà ja 'bballari
  • havi a fari -> hava fari / hav'a fari / hà v'a fari / hà va fari
  • havi fari -> ha fari / h'à fari / h'á fari / h'â fari
  • s'havi a fari -> s'hâ a fari / s'há a fari / s'hà a fari
  • s'havi fari -> s'hâ fari / s'há fari / s'hà fari
  • avemu a fari -> avem'a fari / avema fari
  • âmu a fari -> âm'a fari / ám'a fari / àm'a fari / âma fari / áma fari / àma fari / / â ma fari / á ma fari / à ma fari / / â m'a fari / á m'a fari / à m'a fari /
  • aviti a fari -> avit'a fari / avita fari
  • âti a fari -> ât'a fari / át'a fari / àt'a fari / âta fari / áta fari / àta fari / â ta fari / á ta fari / à ta fari / â t'a fari / á t'a fari / à t'a fari
  • hannu a fari -> hann'a fari / hanna fari

Prubbrema cu li furmi accurzati "hà"

[cancia | cancia la surgenti]
  • haiu fattu -> hâ fattu / hà fattu
  • hai fattu -> hâ fattu / hà fattu
  • havi fattu -> hâ fattu / hà fattu

Accura, nta arcuni zoni di la Sicilia "hà" signìfica puru "hannu" comu la furma "sù" dû verbu "èssiri" ca poti significari "sunnu" e "sugnu".

Prubbrema cu la "h" scritta

[cancia | cancia la surgenti]

L'anticu sonu dâ "h" dû verbu latinu "habere" nun asisti ntô sicilianu e pirchissu nun havi senzu di scrìviri "haviri".

  • "Haiu" o "aiu"? -> "aiu" nun poti èssiri cunfusa cu nudda àutra palora siciliana allura si poti scrìviri "haiu" o "aiu" senza prifirenza.
  • "Hai" o "ai"? -> "ai" nun poti èssiri cunfusa cu nudda àutra palora siciliana allura si poti scrìviri "hai" o "ai" senza prifirenza.
  • "Havi" o "avi"? -> "avi" poti èssiri cunfusa cu la palora siciliana plurali "avi" allura s'havi a scrìviri "havi" puru siddu la "h" nun si prununza.
  • "Havemu" o "avemu"? -> "avemu" nun poti èssiri cunfusa cu nudda àutra palora siciliana allura si poti scrìviri "havemu" o "avemu" senza prifirenza.
  • "Hamu", "hâmu", "amu", o "âmu"? -> "amu" poti èssiri cunfusa cu la palora siciliana "amu" (amo) e cu lu verbu sicilianu "amu" (dû verbu "amari") allura s'havi a scrìviri "hamu" o "hâmu", puru siddu la "h" nun si prununza, o si poti scrìviri puru "âmu".
  • "Haviti" o "aviti"? -> "aviti" nun poti èssiri cunfusa cu nudda àutra palora siciliana allura si poti scrìviri "haviti" o "aviti" senza prifirenza.
  • "Hati", "hâti", "ati", o "âti"? -> "ati" nun poti èssiri cunfusa cu nudda àutra palora siciliana allura si poti scrìviri "hati", "hâti", "ati", o "âti", senza prifirenza.
  • "Hannu" o "annu"? -> "annu" poti èssiri cunfusa cu la palora siciliana "annu" (annata) allura s'havi a scrìviri "hannu" puru siddu la "h" nun si prununza.
  • "Havutu" o "avutu"? -> Ntô passatu, duvutu â nfruenza dû castigghianu, si putìanu acciari furmi siciliani comu "havutu" comu p'asempiu ntâ frasi siciliana antica "Tutti toy beni li hai havutu per toy meriti" (ca ntô spagnolu si scrivi "Todos los bienes tuyos, los has habido por los méritos tuyos"). Pirò lu sicilianu attuali nun è cchiù nfruinzatu dû spagnolu, allura s'havi a scrìviri sempri "avutu" senza la "h".
  • "Havìa" o "avìa"? -> Ntâ pruvincia di Tràpani, si ponnu acciari furmi siciliani comu "havìa" (ca ntô spagnolu si scrivi "había"). Pirò lu sicilianu attuali nun s'havi a scrìviri â spagnola, pirchì lu sicilianu nun è dialettu talianu e mancu è dialettu spagnolu, allura s'havi a scrìviri sempri "avìa" senza la "h".

Nota: Ntâ littiratura siciliana s'ùsanu supratuttu li formi siquenti: haiu, hai, havi, avemu, âmu, aviti, âti, hannu. Chistu è a càusa dâ nfruenza forti dâ littiratura tuscana ca usa: ho, hai, ha, abbiamo, avete, hanno. Li "h" usati ntô tuscanu sunnu ùtili pi nun cunfùnniri cu àutri palori tuscani, mentri ntô sicilianu la "h" è sulu ùtili pi "havi" e "hannu".

Prubbrema cu la "i" lìquida

[cancia | cancia la surgenti]

Pirchì scrìviri "haju", "aju", "haj" e "aj", quannu si poti scrìviri simpricimenti "haiu", "aiu", "hai" e "ai"? E' veru ca nta arcuni zoni dâ Sicilia s'usa la forma bedda "agghiu" (o "hagghiu") ca ntô passatu si scrivìa puru "agghju" o "hagghju". Ma chistu nun abbasta pi dari mutivu a l'usu sistèmaticu dâ "j" ntervucàlica ("haju" e "aju") o dâ "j" finali ("haj" e "aj") ntô verbu "aviri".

Dìcinu ca la "j" è cchiù sìcula, dìcinu ca sta littra "j" servi p'ammustrari quant'è cchiù diffirenti lu sicilianu di lu talianu. Ma nun abbisogna d'addimustrari ca sunnu dui lingui distinti, pirchì lu fìciru li linguisti di l'Unesco dànnucci â lingua siciliana nu còdici nternazziunali ISO. La lingua siciliana asisti, chistu è na cosa certa, e nun è cchiù nicissariu di circari modi di scrìviri urigginali pi fari pariri lu sicilianu "menu tàlicu".

Ntâ littiratura siciliana

[cancia | cancia la surgenti]
Acqua, cunzigghiu e sali senza dumannatu nun nn'hai a dari.
Di giusta tagghia e di giusta misura, la donna havi a èssiri pri fari figura.

Sicilianu standard usatu ntâ wikipedia siciliana

[cancia | cancia la surgenti]

Raccumannamu d'usari li custruzzioni virbali lòggichi:

Lu circunfressu s'havi a usari sulu quannu armenu dui littri si livaru, allura cunzidiramu curretti li furmi "s'hâ fari" (s'havi a fari), "hà a fari" (havi a fari), "haj'a fari" (haiu a fari), "hai a fari" (hai a fari), "avem'a fari" (avemu a fari), "âm'a fari" (âmu a fari), "avit'a fari" (aviti a fari), e "âta fari" (âti a fari).

L'accentu spagnolu supra la "á" nun è cunzigghiatu, pirchì l'accentu gravi è assai cchiù usatu nta li lingui neolatini (talianu, napulitanu, catalanu, corsu, francisi, ecc.).

Cunzidiramu comu curretti li formi "s'hà a fari" (s'havi a fari), "s'hà fari" (s'havi fari), e "hà fattu" (havi fattu), pirchì nta sti casi lu verbu "hàvi" fu truncatu e comu nta tutti li palori siciliani accurzati siciliani si scrivi cu n'accentu gravi pi signaliari sta livata di la sìllabba finali nun tònica (p'asempiu: chiù, pò, vò, fà, abbaciù, Vicè, ecc.).

Cunzigghiamu di nun usari la "j" ntervucàlica ("haju" e "aju") o la "j" finali ("haj" e "aj") ntô verbu "aviri" pirchì chistu nun è nicissariu, ma nun cunzidiramu l'usu dâ "j" nta sti casi comu n'erruri).

Raccumannamu di nun usari li formi càlabbru-sìculi câ "a" finali pirchì nun sunnu li formi cchiù diffusi: "haia" (haiu), "hava" (havi), "avema" (avemu), "âma" (âmu), "avita" (aviti), "âta" (âti), "hanna" (hannu).

Rifirimenti

[cancia | cancia la surgenti]
  • Vucabbulariu di Camilleri, 1998 (pàggina 600: Aju o haju?)
  • Confessionali siciliani antichi
  • Puisìi di Antonio Cremona, Ignazio Buttitta, Paolo Messina, Salvatore di Marco, Santo Cali', Vann'Anto', Carlo Trovato, Salvatore Camilleri, Sebastiano Burgaretta, Stefano Puglisi, Vincenzo Ancona, Augusto Manna, Corrado Di Pietro, Lillo di Bonsulton, Mico Della Boccetta, Salvatore Di Pietro, Nino De Vita, Marco Scalabrino, e Mario Grasso.
Ortografìa siciliana
Usu di l'assimilazzioni cunzunantali dâ «R» | Usu di l'assimilazzioni cunzunantali dâ «R» cu l'apparizzioni di na «I» | Usu di l'addibbuluta dâ «T» | Usu di «BB» mmeci di «B» doppu na vucali | Usu di «GGHI» mmeci di «GLI» | Usu di «GGI» mmeci di «GI» doppu na vucali | Usu di «NZ» mmeci di «NS» | Usu di «ZZ» mmeci di «Z» doppu na vucali | Usu dâ dittungazzioni dâ «A» accintata Usu dâ dittungazzioni dâ «E» accintata | Usu dâ dittungazzioni dâ «O» accintata | Usu dâ «A» davanti a li nessi «SB» e «SC» | Usu dâ «A» davanti a li verbi siciliani | Usu dâ «BB» mmeci dâ «VV» | Usu dâ «CA» mmeci dâ «QUA» | Usu dâ «CHE» mmeci dâ «QUE» | Usu dâ «CHI» mmeci dâ «QUI» | Usu dâ «CH» davanti â «A» «O» «U» | Usu dâ «CH» mmeci dâ «CL» o dâ «CR» | Usu dâ «CH» spagnola pâ «CI» o pâ «CCI» | Usu dâ «CK» mmeci dâ «CCH» | Usu dâ «CK» mmeci dâ «CH» | Usu dâ «C» gutturali mmeci dâ «G» gutturali | Usu dâ «C» duci mmeci dâ «G» duci | Usu dâ «DD» mmeci dâ «LL» | Usu dâ «D» davanti â «R» | Usu dâ «E» sulu quannu è accintata | Usu dâ «GU» | Usu dâ «G» aspra a lu nizziu di li palori | Usu dâ «G» aspra ammenzu di li palori | Usu dâ «G» davanti â «R» | Usu dâ «G» gutturali mmeci dâ «C» gutturali | Usu dâ «G» duci mmeci dâ «C» duci | Usu dâ «H» muta | Usu dâ «H» raffurzativa | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «BI» nizziali | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «CHI» nizziali | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «DI» nizziali | Usu dâ «J» nizziali mmeci dâ «VI» nizziali | Usu dâ «MB» ô nternu dî palori | Usu dâ «ND» ô nternu dî palori | Usu dâ «NV» ô nternu dî palori | Usu dâ «O» sulu quannu è accintata | Usu dâ «RB» pi la «RV» | Usu dâ «R» mmeci dâ «D» | Usu dâ «SB» pi la «SV» | Usu dâ «Ç» pû sonu sicilianu ca veni dû sonu latinu «FL» | Usu dâ «Č» pâ «C» duci | Usu dî custruzzioni virbali cu «aviri» | Usu dî littri duppricati ô principiu dî palori | Usu dî vucali ncerti nta na sìllabba diversa di chidda penùrtima | Usu dî vucali ncerti ntâ penùrtima sìllabba | Usu dû rutacismu dâ «L» doppu la «R» | Usu dû rutacismu dâ «L» ntervucàlica | Usu dâ «J» doppu na vucali | Usu dâ «J» 'n pusizzioni finali | Usu dâ «J» 'n pusizzioni nizziali | Usu dâ «J» doppu na cunzunanti | Usu dâ «J» nta nu dittongu fàusu‎ | Usu dâ «Ï» nta nu dittongu fàusu‎ | Usu dâ «Ü» nta nu dittongu fàusu‎ | Usu dâ «CU» mmeci dâ «QU» | Usu dâ «CU» mmeci dâ «QUI» | Usu dâ «CZ» mmeci dâ «ZZ» | Usu dâ «CZ» mmeci dâ «Z» | Usu di «-ISA» mmeci di «-ISI» | Usu dâ «Ñ» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NY» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NY» mmeci dâ «NGI» | Usu dâ «NJ» mmeci dâ «NGI» | Usu dâ pròtisi nizziali «N» | Usu dâ «CU» mmeci dâ «QUO» | Usu dâ «O» mmeci di «AU» ô nternu di na palora | Usu dâ «RH» pû radduppiamentu dâ «R» nizziali | Usu dâ «RR» pû radduppiamentu dâ «R» nizziali | Nzirzioni di na vucali tra dui cunzunanti | Usu dâ «O» mmeci dâ «UA» ô nternu di na palora | Usu dâ «SR» pâ «STR» | Usu dâ «STCR» pâ «STR» | Usu dâ «THR» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «TRH» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «STRH» pâ «STR» | Usu dâ «DRH» mmeci dâ «DR» | Usu dâ «DHR» mmeci dâ «DR» | Usu dâ «TŘ» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «TTR» mmeci dâ «TR» | Usu dâ «V» a lu nizziu di li palori | Usu dâ «V» nizziali mmeci dâ «B» nizziali | Usu dâ «Y» mmeci dâ «I» 'n pusizzioni finali | Usu dâ «Y» mmeci dâ «J» ntervucàlica | Usu dâ «Y» mmeci dâ «I» ntervucàlica | Usu dâ «CU» mmeci dâ «CHI» | Usu dâ «GH» davanti â «A» «O» «U» | Usu dâ «GG» pû radduppiamentu dâ «G» nizziali | Usu di «GL» mmeci di «GLI» | Usu dâ «NGN» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NH» mmeci dâ «GN» | Usu dâ «NJ» mmeci dâ «GN» | Pirduta dâ «D» ntervucàlica | Raffurzamentu dâ «D» ntervucàlica | Usu dâ «GH» mmeci dâ «GL» o dâ «GR» | Usu di «GLI» mmeci di «GGHI» | Usu dâ «KH» mmeci dâ «C» dura | Usu dâ «KJ» mmeci dâ «CHI» | Usu dâ «KK» mmeci dâ «CCH» | Usu dâ «KK» mmeci dâ «CC» | Usu dâ «RZ» mmeci dâ «RS» | Usu dâ pròtisi nizziali «G» | Usu dâ «BB» mmeci dâ «P» doppu na vucali | Usu dâ «SCI» pâ «STR» | Usu dâ «I» tra dui vucali | Usu dâ «SC» pâ «C» duci | Usu dâ «X» pâ «C» duci | Usu dâ «RR» pâ «RN» | Usu dâ sunurizzazzioni dâ «S» | Usu dî furmi 'n «-ZIA» mmeci dî furmi 'n «-ZA» | Usu dû spustamentu di cunzunanti | Usu dâ «DD» o dâ «GGH» | Usu dâ «ZZ» ô principiu di na palora | Usu dâ «DD» ô principiu di na palora | Usu dâ «BB» ô principiu di na palora | Usu dî participi passati nun cuntratti | Usu dû rutacismu dâ «L» tra cunzunanti e vucali | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu lu prifissu «suvra» o «supra» | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu na vucali «accintata» ntô nternu di na palora | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu na vucali nun «accintata» ntô nternu di na palora | Usu dû radduppiamentu cunzunànticu doppu lu prifissu «da» | Usu dû suffissu sicilianu «-iscu» ca veni dû latinu «-iscus» | Usu dî vucali finali accintati | Usu dâ «ZH» mmeci dâ «Z» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-GI-» | Usu dâ «-CE-» ca veni dû latinu «-CE-» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-TI-» | Usu dâ «-CI-» ca veni dû latinu «-CE-» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-CI-» | Usu dâ «-CI-» ca veni dû latinu «-TI-» | Usu dâ «-ZI-» ca veni dû latinu «-CE-» | Usu dâ «-CI-» ca veni dû latinu «-CI-» | Usu dâ «V» mmeci dâ «B» ô nternu di na palora | Usu dâ «ZZ» mmeci dâ «CCI» | Usu dâ «SCI» mmeci dâ «SS»‎ | Usu di l'ènclisi nizziali | Usu di l'assimilazzioni dâ «DR» n «RR» | Usu di «-MMIR-» ca veni dû latinu «-MBR-» | Usu di «-NNIR-» ca veni dû latinu «-NDR-» | Usu dâ «MP» mmeci dâ «NF» | Usu dâ «L» mmeci dâ «R» | Usu di l'assimilazzioni dâ «RD» n «RR» | Usu dâ «RR» pâ «NR» | Usu dâ «CO» mmeci dâ «QUO» | Usu dû prifissu custanti «CUN» davanti â «J» o davanti â «I» | Usu di «-NG-» o «-NC-» pû nessu latinu «-NG-» | Usu dû dinamismu funèticu | Usu di «HI» mmeci dâ «J» doppu la vucali «I» | Pirduta dâ «U» ô principiu dî palori