Centona

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.

Centona, ca ntà parrata lucali catanisi di l'èbbica significava "cunfusioni", è la raccorta cumpleta di tutti li puisii siciliani di Ninu Martogliu, pubbricata pâ prima vota a Catania a lu nizziu dû 1900 di l'editori Cav. Nicculò Giannotta.

Luiggi Pirandellu, accusì scrivìu ntâ prifazzioni â Centona: “Ninu Martogliu è tutta la sò Sicilia, ca ama e ca udìa, ca ridi e juoca e chianci e si dispera cu l'accenti e chê modi ca ccà ntâ Centona sunnu aspressi pi sempri ncumparabbirmenti”.

Dicìu ancora Pirandellu: "Ninu Martogliu è pi la Sicilia chiddu ca è Di Giacumu e Russu pi Nàpuli, Pascarella e Trilussa pi Roma, FuciniTuscana, Servaticu e BarbaraniVènitu. Sunnu tuttu vuci lijati e ntricati chê cosi dâ terra natìa, lu sapuri, lu culuri, l'ària, lu rispiru, lu ciàuru cu cui vìvunu pi daveru e s'allùminanu e rispìranu e pàrpitanu dda sulamenti e nun nta àutri banni".

L'òpira[cancia | cancia la surgenti]

L'òpira è na raccorta dê tanti vuci di l'umanitati di l'èbbica:

  • di li parrati dê mafiusi (Ju li cugghivi 'mmenzu li lurdumi,/ 'ntra li taverni, 'ntra lu lupanaru,/ unni lu nostru suli é tantu avaru/ di luci, nè virtù, nè c'è custumi.),
  • di la nnuccenza dê carusiddi ô primu amuri ( Mamma, chi veni a diri 'nnamuratu?/ – ...Vôldiri... un omu ca si fa l'amuri./ – E amuri chi vôldiri? – ... È un gran piccatu;/ è 'na bugia di l'omu tradituri! ),
  • di li quarteri pupulari e li curtigghiara ca fannu quistioni cu la scera forti ca finisci beni - (Cummari, m'âti a fari un piaciri!.../ – (Vih, ch'è fucusa!) Chi vi divu fari?/ – A vostru figghiu Janu, ci âti a diri/ ca d' 'a me' strata, chiù, non ci ha' passari! ),
  • di l'amuri ( T'amai, tiranna, e sugnu già pintutu;/ pintutu, di ss'amuri a tia purtatu;/ purtatu ccu suspiri – e fu pirdutu! –;/ pirdutu, ppi 'ssu cori accussì 'ngratu! ),
  • di li cosi dâ vita ( Un vecchiu varvasapiu/ mi dissi qualimenti/ l'omu si po' conusciri/ di fora sulamenti; ),
  • dî culuri catanisi, usanzi e ritratti di vita e custumi dâ fini dû sèculu XIX, comu a chiddu dà passiata â via Etnea e chiddu ca addiscrivi lu rifriggeriu dû pumiriggiu ntâ stati â villa “Bellini” cu la cunzumazzioni di coccu friscu e di acqua annivata di Patennò ( E la Villa Bellini, 'ntra la stati,/ ccu lu passiju di tutti li ziti,/ cu' tristi, cu' fistanti, cu' 'ncagnati,/ cu' 'ncunnatizzi e cu' tutti puliti!... )

La raccorta di puisij è priciduta di na prifazzioni di lu stissu Martogliu, fatta comu si fussi nu "Diàlugu tra l'auturi e lu sò libbru":

Centona[cancia | cancia la surgenti]

Diàlugu tra l'auturi e lu sò libbru, a usu di prifazzioni

L'auturi

– Centona, si lu munnu allittricutu,

scienti e varvasapiu arruccatu,

doppu tant'anni ch'ha' jutu e vinutu,

ancora, chi ci si' nun s'ha' addunatu,


signu c'ha' jutu sempri senza 'ndrizzu,

ca 'n'ha' saputu fari pruulazzu,

ca si' comu un cagnolu appagnatizzu

chi 'un'avi rastu e nun cunchiudi un lazzu!...


Centona

– Mi fa' ridiri propriu di gran vogghia,

caru Auturi, ju sugnu 'na figghia

ca fu misa a lu munnu senza dogghia

e abbannunata a unni pigghia pigghia... –


Nè circu, nè tiranti, nè 'nfascianna,

nè vattïu, nè baria, nè minna...;

chi nni voi di mia, matri tiranna,

si non m'ha carculatu, omu di pinna?


Siddu vulevi chissu, caru Auturi,

di 'n'autra manera avevi a fari:

appena ti sintevi li duluri,

cúrriri supra l'àstricu e gridari:


"Ajutu!... Ajutu!... Staiu parturennu!

Mi servi la mammana!... A cu' ci mannu?...

Signuri mei, sa chi staiu facennu?!....

Curriti tutti a mia, m'arraccumannu!..."

E poi fáriti vidiri sudatu.....,

all'occhi toi stissi ammaluccutu

ppi 'ssu purtentu c'avi sbrucculatu,

ccu tanti sforzi e ccu duluri acutu...


Doppu pagari dui, tri tamburina

e fari vannïari ca Centona

era 'na maravigghia, 'na rigina,

'na santa spiccicata di la cona!...


Avissi vistu si curria la baria,

quantu patrozzi ccu tantu di boria,

quantu muschittarii 'ntrunari l'aria,

quantu campani sfirràrisi a gloria!...


Inveci..... E chi vo' diri ca pri chissu

la genti bona m'ha mannatu a spassu?

Non haiu fattu carrera lu stissu,

di jornu in jornu allungannu lu passu?


Non c'è paisi unn'è sicilianeddu

ca non nn'ha' vistu 'nsemi, a fari sbaddu,

fussi ccu la scuzzetta o lu cappeddu,

omu di chiurma, capumastru o baddu.


L'haju junciutu a terri furisteri,

unni travagghia e unni sta a pinari,

e s'è surdatu dintra li trinceri

quannu m'incontra non mi sa' lassari!...


Pirchì dici ca ju, ccu 'sta parrata

ci portu oduri di fastuca e 'ntrita,

di ficudinnia di la sipalata,

di nipitedda e zagara ciurita.


Li parenti, li ziti, li muggheri,

lu mari virdi e chinu di muciari,

l'Etna, Munti Russu, Mumpileri,

lu nostru celu di li notti chiari.....


Li passioni, ci portu – dici – tanti,

c'avemu chiusi 'ntra lu cori ardenti,

lu cori nostru ca 'n'è mai fistanti

pirchì si cutiggia cuntinuamenti.....



E ppi una comu mia, misa a la Rota,

dicu, non basta, matri scialarata,

chi lu munnu firríu senza pilota

e senz'arti ti vuscu simanata?


L'auturi

Centona mia, pirduna, su' pintutu

parravi ccu lu senziu malatu;

chiddu chi tu mi duni ogni minutu

vali chiù di qualunchi Cumparatu.


Tu mi fa riturnari a li vint'anni,

tuttu 'mmizzìgghi e tuttu cumpunenni,

dintra di tia ci trovu, nichi e granni,

chiddi chi chianciu a lacrimi pirenni!...


Ti leggiu e li ritrovu vivi e forti,

tutti li cosi ca pirdivi in parti,

tutti li cari mei ca sunnu morti,

tutta la fidi ca mittì 'ntra l'Arti...


Me' Patri, me' Matruzza, amuri santu,

me' Frati Giuliu, ca valia ppi centu,

cori malatu e cori senza scantu,

cumpagnu fidu, di ogni mumentu!...


L'amici, li cumpagni chiù fidati,

o morti, o 'ntra lu munnu straburuti.....

Catania, li so' chiazzi, li so' strati.....

l'occhi di li so donni non tingiuti!


La festa di Sant'Aita a Frivaru,

cantanti, 'ntupateddi, nuciddara.....

Natali, ccu li botti di murtaru,

ccu li nuveni e li ciaramiddara!...


E la Villa Bellini, 'ntra la stati,

ccu lu passiggiu di tutti li ziti,

cu' tristi, cu' fistanti, cu' 'ncagnati,

cu' 'ncunnatizzi e cu' tutti puliti!...


La scola di l'abballu e la dispira

di li pueti ppi la putiara,

chiddu ca vinni càlia a la sira,

li friituri e li cacucciulara.


L'acqua di Paternò, frisca e annivata,

lu scialacori, duru e ammanticatu,

li Cuntastorii sutta la scarpata

e li Baracchi a lu Signuri Asciatu!...


Li vamparigghi di l'Ascinzioni,

la scerra forti ca finisci beni,

li curtigghiara ca fannu quistioni

senza ca nuddu li sparti o li teni...

. . . . . . . . . . . . .

Va, va Centona, torna nni Giannotta,

iddu ti fici la prima faretta,

fatti fari 'na bella riringotta

e torna ppi lu munnu, senza fretta.


Non c'è bisognu ca ti fai 'na meta;

finu a quannu tu lassi ppi la strata

'ss'oduri di Sicilia 'ncueta,

la to' carrera è sempri assicurata.

Vuci currilati[cancia | cancia la surgenti]

Liami di fora[cancia | cancia la surgenti]