Caltaggiruni

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Caltaggiruni
Dittagghi: Stemma di Caltaggiruni
Muttu: Urbs Gratissima (Città bonu vuluta), La Riina dî Munti Erei
Nomu ufficiali: Caltagirone
Riggiuni: Sicilia
Pruvincia: Catania
Cuurdinati: 37°14'0"N, 14°31'0"E
Ammustra ntâ mappa
Superfici: 383,38 km²
Abbitanti: 35 709
Dinzitati: 93,14 ab./km²
Cumuni cunfinanti: Vischiri, Gela, Grammicheli, Licuddìa, Mazzarinu, Mazzarruni, Miniu, Li Maccara, Niscemi, Chiazza , Sammicheli
CAP: 95041
Prifissu telefònicu: 0933
Situ ufficiali: http://www.comune.caltagirone.ct.it/


Caltaggiruni (Caltagirone nnû talianu) è nu cumuni di 35 709 abbitanti dâ Città metrupolitana di Catania.

È luntana 68 km dû sò capulocu pruvinciali Catania e 195 km dû sò capulocu riggiunali Palermu. È lu quintu cumuni cchiù populatu dâ Città metrupolitana catanisi e lu primu pi grandizza tirritoriali. È ntrê 25 cumuna dâ Sicilia pi populazziuni e lu quintu pi grandizza. È sedi piscupali (Piscupatu di Caltaggiruni, nnû talianu Diocesi di Caltagirone) dû 1816. È capulocu di'n grandi cumprinsoriu tirrituriali, chiamatu nnû talianu Calatino e Sud-Simeto (macari canusciuti comu li paisa caltaggirunisa), chi è nnâ parti miridiunali di l'enti metrupolitanu di oji.

Chiesa di San Francescu â Mmaculata
Paisaggiu di campagna ntra Caltaggiruni e Chiazza

Centru urbanu misu centralmenti ntrâ Sicilia cintrali, chiḍḍa urîntali e lu liturali miridiunali, è celebri pâ pruduzziuni dâ ciramica, la quali la renni lu majuri centru riggiunali e unu dî cchiù mpurtanti d’Italia.

Fu pi ultra dui millenni nu puntu stratèggicu di cuntrollu pi assai populi chi contrullavanu li chiana di Catania e Gela, ntra di cui li greci, li bizzantini, l'arabbi, li ginuvisa, li aragunisa e li nurmanni. È vidè nu mpurtanti centru agriculu, pî so grandi campagni, comu Chianu Sampòlu, Costabbaira, lu Nuci, lu Mazzuni, Racineci e Rannasìa.

Lu centru storicu avi lu titulu di Patrimoniu di l’umanità UNESCO dû 2002, facenti parti dû consorziu du Vaḍḍ'i Notu, nzemmula ê città di Catania, Militeḍḍu, Scicli, Modica, Ragusa, Notu e Palazzolu.

L'etimoluggìa dû nomu diriva di l'àrabbu: si sapi chi la prima parola significa casteḍḍu (qal'at), ma l'àutra parti è di etimoluggia chi nun è canusciuta, e nun si sapi pi certu zoccu putissi significari; pi chistu mutivu, li studiusi, cchiù o menu titulati, ànu prupunutu assai significati, chi ponu purtari â storia greca (picciò Casteḍḍ'i Gela o Casteḍḍ'i gilisi), â storia midîvali (Casteḍḍ'i ginuvisi) u ô tirritoriu 'n quantu tali (Casteḍḍ'i grutti, Casteḍḍ'i cignali, Casteḍḍ'i quartari, ecc.)

Chiazza Bellini, unu dî posta cchiù canusciuti dû centru novu di Caltaggiruni, nfacci ô viali Mariu Milazzu

Oji, ultra lu celebbri centru storicu, la città avi vidè n'area abbitata di età recenti, misa a sud-ovest, unni putemu truvari alcuni mpurtanti vî, palazzi, lochi e chiazzi centrali dâ città. Chista parti dâ città è oji lu cori urbanu dû cumuni, unni a majurìa dî pirsuni abbitanu (quasi 20 000 susu picca cchiù di 35 000 pirsuni).

La città mustràu sempri l'ambizziuni di essiri capulocu di na sò pruvincia chi fussi cchiù o menu lu tirritoriu dî paisa caltaggirunisi (Calatino e Sud-Simeto nnâ lingua taliana), accussì comu la vicina Gela chî sò paisi di l'area gilisi. È lu secundu centru dâ Sicilia cintrali cu cchiù abbitanti, dopu Cartanissetta e davanzi cumuna comu Caniattì, Dirnò e Castruggiuvanni.

Frazziuna[cancia | cancia la surgenti]

Pâ grandizza dû sò tirritoriu, Cartaggiruni avi diversi frazziuna, arcuni di chisti sunu luntani dicina di chilometri dâ città. Li cchiù canusciuti e mpurtanti sunu:

  • Granieri (frazziuni li cui abbitanti veninu dê cumuna dâ pruvincia di Ràusa)
  • Santu Petru (frazziuni ca si sviluppàu 'n facci ô boscu omonimu)
  • Chianu Sampòlu (frazziuni agricula a quarcu chilometru dû paisi)
  • Favareḍḍa (frazziuni li cui abbitanti sunu grammichilisi)

Giamillaggi[cancia | cancia la surgenti]

Ntrî parentisi sunu scritti o la riggiuni (nnû casu dâ Talia) o l'unità amministrativi fidirali si nnû paisi adintificatu asisti.

Nasciuti a Caltaggiruni[cancia | cancia la surgenti]

Chista è na lista nun cumpleta di pirsuni chi nàppiru o crisciru a Caltaggiruni:

  • Don Luiggi Sturzu, parrinu, funnaturi dû Partitu Pupulari Talianu, sinaturi a vita dâ Ripubblica Taliana
  • Mariu Sturzu, frati di Luiggi Sturzu, piscupu di Chiazza
  • Carmelu Carìstia, diputatu dâ Ripubblica Taliana pâ Dimucrazzia Cristiana
  • Giambattista Fanales, diputatu dâ Ripubblica Taliana pû Partitu Comunista Talianu
  • Gnaziu Muntimagnu, piscupu di Girgenti
  • Juseppi Missina, riggista cinematograficu
  • Nnucenzu Marcinnò, riliggiusu
  • Francescu Parisi, senaturi dâ Ripubblica Taliana
  • Duminicu Semineriu, scritturi
  • Antuninu Raguna o Ràuna, studiusu dâ ciramica
  • Nicola Longubardi, gisuita missiunariu â Cina
  • Silviu Milazzu, puliticu già presidenti dâ Riggiuni Siciliana e funnaturi dâ Uniuni Siciliana Cristianu Suciali
  • Mariu Scelba, puliticu già presidenti dû Cunsigghiu dî Ministri dâ Rippubblica Taliana e vidè già Ministru dô Ntiriuri.
  • Gisualdu Climenti, medicu e prufissuri, già Magnificu Ritturi dâ Univirsitati di Catania
  • Saveriu Fragapani o Frâpani, architettu
  • Gualteru di Caltaggiruni, nobbili e puliticu dû periudu dî Vespri Siciliani
  • Ottavia Pinna Buscemi, pulitica, diputata dâ Assemblea Costituenti dâ Ripubblica Taliana pû Fronte dell'Uomo Qualunque
  • Salvaturi Castagna, ginirali militari
  • Paulu Ciuḍḍa, fàusaru di muneta
  • Marianu Giaquinta o Jaquinta, matimaticu
  • Jacupu Rannazzu, diriggenti sportivu, già presidenti dâ Atalanta Bergamasca
  • Alessiu Narbuni, gisuita e storicu
  • Mariu Sampirisi, jucaturi di palluni, difinsuri dû Monza
  • Nicole Grimàudu, attrici pû cinema e la televisiuni

Dialettu[cancia | cancia la surgenti]

Chiazza Umbertu I: si vidi la Cattidrali e lu Munti di Pietà

A Caltaggiruni, ntrê secula XIX e XX, in virtù di l’unificazziuni nazziunali e dâ diffusiuni di menza di communicazziuni di massa visiva e stampata, l’usu dâ lingua taliana si allargàu in quasi tutti l'abbitanti e vidé in registra diversi di chiḍḍi furmali. La lingua siciliana pirò è vidè presenti, nnâ sò varianti cittatina.

La so varietà lucali, lu caltaggirunisi, è 'n dialettu di transizziuni, chi avi elementa urîntali ( cunzidirati comu lìati ô catanisi, ma pigghiati dû missinisi) e èlimenta cintrali (famigghia di dialetta a unni appirtenunu chiḍḍi di Castruggiuvanni e Nissa). Avi forti nfluenza ligguri (prubabbilmenti savunisi).

Comu'n autri dialetta dû sicilianu, sunu prisenti nfluenzi dî lingui castigghiana, catalana, pruvinzali, bèrbira, tuscana e greca, ultra a prestiti dû talianu e vidè du nglisi.

Asempi scritti[cancia | cancia la surgenti]

Sutta ci stanu arcuni asempi scritti, lu primu è lu primu articulu da Dichiarazziuni Universali dî diritta di l'Omu dî Nazziuna Uniti, lu secunnu è lu prìara cristiana dû Patri Nostru, lu terzu è la fabbula dû Lupu e l'Agneḍḍu dû scritturi di fabbuli grecu Èsupu:

Dichiarazziuni Universali di li diritti di l'Omu

"Ì crìstijani nasciunu tutti lìbbiri e tutti ì stìssi, pi dignità e dirìtti.

C'ànu u stìssu ciribeḍḍu e cuscienza, e s'han'a cumpurtari 'ntra ri ìḍḍi comu si fussuru frati râ stìssa matri."

Patri nostru[cancia | cancia la surgenti]

Patri nostru, chi sï ndû cełu,

Santiffijatu vè u nommu tò,

vinìssi prestu u tò regnu,

sempri fatta vè a tò vułuntà,

comu ndû cełu accussi 'n terra.

Danni oggi u nostru pani cutidijànu,

e levini ì nostri debbita

'ccussï comu nuatri ì tugghìmu

ê debbitura nostri.

E nun ni bbannunari ndâ tentazzijoni,

ma lìbbirini dû màłi, AMEN.

Lu lupu e l'agneḍḍu di Ésupu

Un lupu e nu gneḍḍu, morti di sìti, jungìru a bìviri ô stìssu sciumi.

Ncapu v'era u lupu, cchiù sutta v'era u gneḍḍu.

Ḍḍura, ḍḍu disgranijatu dû lupu, chi c'avìa a panza vacanti, si circà a sciarra cû gneḍḍu e c'à dìttu:

-Disgranijatu, ti lèvi di ḍḍocu chi mi sta lurdannu tutta l'acqua!

E u gneḍḍu ci rispunnï:

-'Un ti siḍḍijari, vìri chi tò mi sta lurdannu l'acqua, chi passa prìma di tìa!

U lupu, ch'ava caputu chi v'era ḍḍu tortu, c'à dittu:

- He sintutu chi sï mìsi fa m'à sparratu cu l'ammìci!

E u gneḍḍu contrubbattï:

- Ma ìu sï mìsi fa mancu ava natu, chi mi sta dicennu?

E câ raggia dâ fami, prima di bbirarissìllu, c'à dittu:

- E ḍḍura à statu ḍḍu porch'i tò pa' a sparrarimi.

E dopu, senza mancu vìririci si l'à bbiratu e si l'à spurpatu tuttu sanu.

Sti paroli l'àn'a sentiri tutti i crìstijani chi cunnannunu ì nnucenti gnustamenti.



Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Cullina di Sant’Ippòlitu (Caltaggiruni).