Caltaggiruni

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Caltaggiruni
Caltagirone-Stemma1.png
Dittagghi: Stemma di Caltaggiruni
Muttu: Urbs Gratissima
Nomu ufficiali: Caltagirone
Riggiuni: Sicilia
Pruvincia: Catania
Cuurdinati: 37°14'0"N, 14°31'0"E
Ammustra ntâ mappa
Superfici: 382 km²
Abbitanti: 38.220
Dinzitati: 96 ab./km²
Cumuni cunfinanti: Acati, Gela, Grammicheli, Licuddìa, Mazzarinu, Mazzarruni, Miniu, I Macchiri, Niscemi, Chiazza , Sammicheli
CAP: 95041
Prifissu telefònicu: 0933
Situ ufficiali: http://www.comune.caltagirone.ct.it/


Caltaggiruni (Caltagirone in talianu) è nu cumuni di 37 953 abbitanti dâ Città metrupolitana di Catania.

È luntana 68 km dû sò capulocu pruvinciali Catania e 195 km dû sò capulocu riggiunali Palermu. È lu quintu comuni cchiù populatu dâ Città metrupolitana e lu primu pi grandizza tirritoriali. È ntra li 25 cumuna dâ Sicilia pi populazzioni e lu quintu pi grandizza. È sedi piscupali dû 1816. È capulocu di'n vastu comprensoriu tirrituriali, chiamatu Calatino e Sud Simeto (i paisa caltaggirunisa), ca è nnâ parti miridiunali dû enti metrupolitanu di oji.

Chiesa di San Francescu â Mmaculata
Paisaggiu di campagna ntra Caltaggiruni e Chiazza

Centru urbanu misu centralmenti ntrâ Sicilia cintrali, chiḍḍa orientali e lu liturali meridiunali, è celebri pâ produzziuni dâ ciramica, a quali la rendi lu majuri centru riggiunali e unu dî cchiù impurtanti d’Italia.

Fu pi ultra dui millenni nu puntu strateggicu di cuntrollu pi assai populi ca contrullavanu li chiana di Catania e Gela, ntra di cui li greci, li bizzantini, l'arabbi, li ginuvisi e li nurmanni. È macari nu mpurtanti centru agriculu, pî so grandi campagni, comu Chianu Sampaulu, Costabbaira, lu Nuci, lu Mazzuni e Rannasili.

Lu centru storicu avi lu titulu di Patrimoniu di l’umanità UNESCO dû 2002, facenti parti dû consorziu du Vaḍḍu di Notu, nzemmula a Catania, Militeḍḍu, Scicli, Modica, Ragusa, Notu e Palazzolu.

L'etimoluggìa dû nomu diriva di l'àrabbu: si sapi ca la prima parola significa casteḍḍu (qal'at), ma l'àutra parti è di etimoluggia ca nun è canusciuta, e nun si sapi pi certu zoccu putissi significari.

Oji, ultra lu celebbri centru storicu, la città avi macaru n'area abbitata di età recenti, misa a sud-ovest, unni putemu truvari arcuni importanti vî, palazzi, lochi e chiazzi centrali dâ città. Chista parti dâ città è oji lu cori urbanu dû cumuni, unni a majurìa dî pirsuni abbitanu.

La città mustràu sempri l'ambizziuni di essiri capulocu di na sò pruvincia chi fussi chiù o menu lu territoriu dî paisa caltaggirunisi (Calatino e Sud Simeto), accussì comu la vicina Gela.

Frazzioni[cancia | cancia la surgenti]

  • Granieri (frazziuni li cui abbitanti veninu dê cumuna dâ pruvincia di Ràusa)
  • Santu Petru (frazziuni ca si sviluppàu in facci ô boscu omonimu)
  • Chianu Sampaulu (frazziuni agricula a quarcu chilometru dû paisi)
  • Favareḍḍa (frazziuni li cui abbitanti sunu grammichilisi)

Giamillaggi[cancia | cancia la surgenti]

Nasciuti a Caltaggiruni[cancia | cancia la surgenti]

  • Don Luiggi Sturzu, parrinu, funnaturi dû Partitu Pupulari Talianu, sinaturi a vita dâ Ripubblica Taliana
  • Mariu Sturzu, frati di Luiggi Sturzu, piscupu di Chiazza
  • Carmelu Càristia, diputatu dâ Ripubblica Taliana
  • Gnaziu Muntimagnu, piscupu di Agriggentu
  • Juseppi Missina, riggista cinematograficu
  • Nnucenzu Marcinnò, riliggiusu
  • Francescu Parisi, senaturi dâ Ripubblica Taliana
  • Domenicu Semineriu, scritturi
  • Antuninu Raguna, studiusu dâ ciramica
  • Nicola Longubardi, gesuita
  • Silviu Milazzu, puliticu già presidenti dâ Riggiuni Siciliana
  • Mariu Scelba, puliticu già presidenti dû Cunsigghiu dî Ministri dâ Rippubblica Taliana
  • Gisualdu Clementi, medicu e prufissuri
  • Saveriu Fragapani, architettu
  • Gualteru di Caltaggiruni, nobbili e puliticu dû periudu dî Vespri Siciliani
  • Ottavia Penna Buscemi, pulitica, diputata dâ Assemblea Costituenti dâ Ripubblica Taliana
  • Salvaturi Castagna, ginirali militari
  • Paulu Ciulla, fàusaru di muneta
  • Marianu Giaquinta, matimaticu
  • Jacupu Rannazzu, diriggenti sportivu, già presidenti dâ Atalanta Bergamasca
  • Alessiu Narbuni, gesuita e storicu
  • Mariu Sampirisi, jucaturi di palluni, difinsuri dû Monza
  • Nicole Grimàudu, attrici

Dialettu[cancia | cancia la surgenti]

Chiazza Umbertu I: si vidi la Cattidrali e lu Munti di Pietà

A Caltaggiruni, ntra li secula XIX e XX, in virtù di l’unificazziuni nazziunali e dâ diffusiuni di menza di communicazziuni di massa visiva e stampata, l’usu dâ lingua taliana si allargàu in quasi tutti li abbitanti e midemma in registra diversi di chiḍḍi furmali. La lingua siciliana pirò è macari presenti, nnâ sò varianti cittatina.

La so varietà lucali, lu caltaggirunisi, è nu dialettu di transizziuni, ca avi elementa orientali (ascritti giniralmenti ô catanisi, ma forsi pigghiati dû missinisi) e elementa cintrali (famigghia di dialetta a unni pirtenunu chiḍḍi di Castruggiuvanni e Nissa). Avi forti nfluenza ligguri (probabilmenti savunisi). Comu'n autri dialetta dû sicilianu, sunu prisenti nfluenzi dî lingui castigghiana, catalana, pruvinzali, berbera, tuscana e greca, ultra a prestiti dû talianu.

Sutta ci stanu arcuni esempi scritti:

Dichiarazzioni Universali di li diritti di l'Omu

"Ì crìstijani nasciunu tutti lìbbiri e tutti ì stìssi, pi dignità e dirìtti.

C' hanu u stìssu ciribeḍḍu e cuscienza, e s'han'a cumpurtari 'ntra ri ìḍḍi comu si fussuru frati râ stìssa matri."

Patri nostru[cancia | cancia la surgenti]

Patri nostru, chi si 'dû ceru,

Santiffijatu vè u nommu tò,

vinìssi prestu u tò regnu,

sempri fatta vè a tò vuruntà,

comu 'dû ceru accussi 'n derra.

Danni oggi u nostru pani cutidianu,

e levini ì nostri debbita

'ccussi comu nuatri ì tugghìmu

ê debbitura nostri.

E nun ni lassari cascari 'n tentazzijoni,

ma lìbbirini dû màri, AMEN.


Exquisite-kfind.png Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Cullina di Sant’Ippòlitu (Caltaggiruni).