Caltaggiruni
Caltaggiruni | |
![]() | |
Dittagghi: Stemma di Caltaggiruni | |
Muttu: Urbs Gratissima (Città bonu vuluta) | |
Nomu ufficiali: | Caltagirone |
---|---|
Riggiuni: | Sicilia |
Pruvincia: | Catania |
Cuurdinati: | 37°14'0"N, 14°31'0"E Ammustra ntâ mappa |
Superfici: | 382 km² |
Abbitanti: | 38.220 |
Dinzitati: | 96 ab./km² |
Cumuni cunfinanti: | Acati, Gela, Grammicheli, Licuddìa, Mazzarinu, Mazzarruni, Miniu, I Macchiri, Niscemi, Chiazza , Sammicheli |
CAP: | 95041 |
Prifissu telefònicu: | 0933 |
Situ ufficiali: | http://www.comune.caltagirone.ct.it/ |
Caltaggiruni (Caltagirone nnû talianu) è 'n cumuni di 37 953 abbitanti dâ Città metrupolitana di Catania.
È luntana 68 km dû sò capulocu pruvinciali Catania e 195 km dû sò capulocu riggiunali Palermu. È lu quintu cumuni cchiù populatu dâ Città metrupolitana catanisi e lu primu pi grandizza tirritoriali. È ntrê 25 cumuna dâ Sicilia pi populazzioni e lu quintu pi grandizza. È sedi piscupali (Piscupatu di Caltaggiruni, nnû talianu Diocesi di Caltagirone) dû 1816. È capulocu di'n grandi cumprinsoriu tirrituriali, chiamatu nnû talianu Calatino e Sud Simeto (macari canusciuti comu li paisa caltaggirunisa), chi è nnâ parti miridiunali di l'enti metrupolitanu di oji.


Centru urbanu misu centralmenti ntrâ Sicilia cintrali, chiḍḍa urîntali e lu liturali meridiunali, è celebri pâ produzziuni dâ ciramica, la quali la renni lu majuri centru riggiunali e unu dî cchiù mpurtanti d’Italia.
Fu pi ultra dui millenni 'n puntu stratèggicu di cuntrollu pi assai populi chi contrullavanu li chiana di Catania e Gela, ntra di cui li greci, li bizzantini, l'arabbi, li ginuvisa, li aragunisa e li nurmanni. È vidè nu mpurtanti centru agriculu, pî so grandi campagni, comu Chianu Sampàulu, Costabbaira, lu Nuci, lu Mazzuni e Rannasìa.
Lu centru storicu avi lu titulu di Patrimoniu di l’umanità UNESCO dû 2002, facenti parti dû consorziu du Vaḍḍ'i Notu, nzemmula ê città di Catania, Militeḍḍu, Scicli, Modica, Ragusa, Notu e Palazzolu.
L'etimoluggìa dû nomu diriva di l'àrabbu: si sapi ca la prima parola significa casteḍḍu (qal'at), ma l'àutra parti è di etimoluggia ca nun è canusciuta, e nun si sapi pi certu zoccu putissi significari; pi chistu mutivu, li studiusi, cchiù o menu titulati, ànu prupostu assai significati, chi ponu purtari â storia greca (picciò Casteḍḍ'i Gela o Casteḍḍ'i gilisi), â storia midîvali (Casteḍḍ'i ginuvisi) u ô tirritoria 'n quantu tali (Casteḍḍ'i grutti, Casteḍḍ'i cignali, Casteḍḍ'i quartari, ecc.)

Oji, ultra lu celebbri centru storicu, la città avi vidè n'area abbitata di età recenti, misa a sud-ovest, unni putemu truvari alcuni mpurtanti vî, palazzi, lochi e chiazzi centrali dâ città. Chista parti dâ città è oji lu cori urbanu dû cumuni, unni a majurìa dî pirsuni abbitanu (quasi 20 000 su' picca cchiù di 35 000 pirsuni).
La città mustràu sempri l'ambizziuni di essiri capulocu di na sò pruvincia chi fussi chiù o menu lu territoriu dî paisa caltaggirunisi (Calatino e Sud Simeto), accussì comu la vicina Gela chî sò paisi di l'area gilisi. È lu secundu centru dâ Sicilia cintrali cu cchiù abbitanti, dopu Cartanissetta e davanzi cumuna comu Caniattì, Dirnò e Castruggiuvanni.
Frazzioni[cancia | cancia la surgenti]
Pâ grandizza dû sò tirritoriu, Cartaggiruni avi diversi frazziuna, arcuni di chisti sunu luntani dicina di chilometri dâ città. Li cchiù canusciuti e mpurtanti sunu:
- Granieri (frazziuni li cui abbitanti veninu dê cumuna dâ pruvincia di Ràusa)
- Santu Petru (frazziuni ca si sviluppàu 'n facci ô boscu omonimu)
- Chianu Sampàulu (frazziuni agricula a quarcu chilometru dû paisi)
- Favareḍḍa (frazziuni li cui abbitanti sunu grammichilisi)
Giamillaggi[cancia | cancia la surgenti]
San Diego - Venezzuela
Kallikrateia - Grecia
San Franciscu - Stati Uniti di Mèrica
Arnsberg - Girmania
Mdina - Malta
Bittilemmi - Palistina
Abbadia Larana - Talia
Nasciuti a Caltaggiruni[cancia | cancia la surgenti]
- Don Luiggi Sturzu, parrinu, funnaturi dû Partitu Pupulari Talianu, sinaturi a vita dâ Ripubblica Taliana
- Mariu Sturzu, frati di Luiggi Sturzu, piscupu di Chiazza
- Carmelu Càristia, diputatu dâ Ripubblica Taliana pâ Dimucrazzia Cristiana
- Giambattista Fanales, diputatu dâ Ripubblica Taliana pû Partitu Comunista Talianu
- Gnaziu Muntimagnu, piscupu di Girgenti
- Juseppi Missina, riggista cinematograficu
- Nnucenzu Marcinnò, riliggiusu
- Francescu Parisi, senaturi dâ Ripubblica Taliana
- Domenicu Semineriu, scritturi
- Antuninu Raguna, studiusu dâ ciramica
- Nicola Longubardi, gisuita missiunariu â Cina
- Silviu Milazzu, puliticu già presidenti dâ Riggiuni Siciliana e funnaturi dâ Uniuni Siciliana Cristianu Suciali
- Mariu Scelba, puliticu già presidenti dû Cunsigghiu dî Ministri dâ Rippubblica Taliana e midè già Ministru dô Ntiriuri.
- Gisualdu Clementi, medicu e prufissuri, già Magnificu Ritturi dâ Univirsitati di Catania
- Saveriu Fragapani, architettu
- Gualteru di Caltaggiruni, nobbili e puliticu dû periudu dî Vespri Siciliani
- Ottavia Penna Buscemi, pulitica, diputata dâ Assemblea Costituenti dâ Ripubblica Taliana pû Fronte dell'Uomo Qualunque
- Salvaturi Castagna, ginirali militari
- Paulu Ciulla, fàusaru di muneta
- Marianu Giaquinta, matimaticu
- Jacupu Rannazzu, diriggenti sportivu, già presidenti dâ Atalanta Bergamasca
- Alessiu Narbuni, gisuita e storicu
- Mariu Sampirisi, jucaturi di palluni, difinsuri dû Monza
- Nicole Grimàudu, attrici pû cinema e la televisiuni
Dialettu[cancia | cancia la surgenti]

A Caltaggiruni, ntra li secula XIX e XX, in virtù di l’unificazziuni nazziunali e dâ diffusiuni di menza di communicazziuni di massa visiva e stampata, l’usu dâ lingua taliana si allargàu in quasi tutti li abbitanti e midé in registra diversi di chiḍḍi furmali. La lingua siciliana pirò è vidé presenti, nnâ sò varianti cittatina.
La so varietà lucali, lu caltaggirunisi, è 'n dialettu di transizziuni, chi avi elementa urîntali ( giniralmenti lìati ô catanisi, ma forsi pigghiati dû missinisi) e elementa cintrali (famigghia di dialetta a unni pirtenunu chiḍḍi di Castruggiuvanni e Nissa). Avi forti nfluenza ligguri (probabilmenti savunisi). Comu'n autri dialetta dû sicilianu, sunu prisenti nfluenzi dî lingui castigghiana, catalana, pruvinzali, bèrbira, tuscana e greca, ultra a prestiti dû talianu e vidè du nglisi.
Sutta ci stanu arcuni asempi scritti:
Dichiarazzioni Universali di li diritti di l'Omu
"Ì crìstijani nasciunu tutti lìbbiri e tutti ì stìssi, pi dignità e dirìtti.
C'ànu u stìssu ciribeḍḍu e cuscienza, e s'han'a cumpurtari 'ntra ri ìḍḍi comu si fussuru frati râ stìssa matri."
Patri nostru[cancia | cancia la surgenti]
Patri nostru, chi si ndû cełu,
Santiffijatu vè u nommu tò,
vinìssi prestu u tò regnu,
sempri fatta vè a tò vułuntà,
comu ndû cełu accussi 'n terra.
Danni oggi u nostru pani cutidijànu,
e levini ì nostri debbita
'ccussi comu nuatri ì tugghìmu
ê debbitura nostri.
E nun ni bbannunari ndâ tentazzijoni,
ma lìbbirini dû màłi, AMEN.
![]() |
Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Cullina di Sant’Ippòlitu (Caltaggiruni). |