Araùna (Girgenti)
| Araùna | |
-Stemma.svg)
| |
| Muttu: | |
| Nomu ufficiali: | Aragona |
|---|---|
| Riggiuni: | |
| Pruvincia: | Girgenti (AG) |
| Cuurdinati: | 37°24'26.58"N, 13°37'8.20"E Ammustra ntâ mappa |
| Superfici: | 74 km² |
| Abbitanti: | 10.092 |
| Dinzitati: | 136 ab./km² |
| Cumuni cunfinanti: | Girgenti, Campufrancu (CL), Casteltermini, Cumitini, Favara (AG), Grutti, Joppulu Giancaxiu, Sant'Àngilu Muxaru, Santa Elisabetta |
| CAP: | 92021[1] |
| Prifissu telefònicu: | +0922 |
| Situ ufficiali: | https://www.comune.aragona.ag.it/ |
Araùna (o Raona ntâ parrata lucali) è un cumuni di 10.092 abbitanti dâ pruvincia di Girgenti. L'abbitanti sunnu chiamati "raunisi" 'n sicilianu e "aragonesi" 'n talianu.
Storia
[cancia | cancia lu còdici]Fu funnata nta l'annu 1606 di lu prìncipi Batassanu Naselli ntô fèudu Diesi, unni asistìa già nu nzidiamentu urbanu nicu; lu funnaturi ci detti stu nomu n unuri dî terri d'urìggini di sò matri Donna Biatrici Araùna Branciforti.
Nto nu manuscrittu dû XVIII sèculu di l'arcipreti Agatinu Giaccu, lu paisi veni discrittu nta stu modu: Ntô Val di Mazzara, dintra la diòcisi Comarchia, è tirritoriu di Girgenti; ntê spaddi di nu munti midiocrimenti nclinatu e ntâ strimitati miridiunali dâ Diesi, jaci Araguna...
 fini dû sèculu XIV, lu fèudu Diesi - nta cui sorgi Araùna - era iscrittu ntê riggistri dî baruna di Fidiricu II, sutta lu nomu di Casali Diesi.
Pi la custruzzioni dû paisi d'Araùna, Carlu V cuncidìu nizziarmenti a Gaspanu Naselli, baruni dû fèudu Diesi dû 1549 ô 1555, la Licentia Populandi: tuttavìa, pi la brivitati dâ sò vita, chistu nun arriniscìu a purtari a tèrmini la custruzzioni dû paisi. Naselli, maritu di Donna Biatrici Araùna Branciforti, tenta di cumpritari la custruzzioni dû paisi senza arriniscìricci. Lu centru abbitatu novu fu difinitivamenti custruitu dû prìncipi Batassanu Naselli (figghiu di Gaspanu) ca lu 7 di jinnaru dû 1606 uttinni dû vici rè Lorenzo Suarez la Licentia populandi. Paisi barunali, fu amministratu dî baruna Naselli, li quali asircitaru macari lu putiri civili e pinali.
Ntô 1860 juncìu a Araùna lu lecu dâ mprisa di Garibbardi e li frati Giuliu e Sarvaturi Di Binidittu, nzèmmula a lu frati cchiù nicu Sèttimu, s'arrularu nta l'asèrcitu garibbardinu e participaru â Battagghia di Volturnu; lu 6 di giugnu lu maggistratu Cannali Araunisu mmiò nu missaggiu a Garibbardi, cu lu quali lu cumuni adirìa a ch'iddu assumissi la dittatura di l'ìsula n nomu di Vittoriu Emanueli II e vinissi prucramata l'annissioni â Sicilia dû Regnu d'Italia. Estinta la famigghia, lu palazzu fattu custruiri dû prìncipi fu lassatu n aredità dû Sacirdoti Burgiu Naselli a li Sori Vincinziani.
Li dintorni
[cancia | cancia lu còdici]- La Turri dû Sàutu d'Angiò: ditta ntâ parrata lucali a Turri, dista 5 km di Araùna e è situata supra nu vancu d'arinaria di cui è pussìbbili duminari tutta la vallata dû fèudu Muxaru e lu ciumi Plàtani. Havi na furma rittangulari e, malgradu li diversi pariri dî studiusi, fu edificata dî Chiaramunti ntô XIV sèculu.
- La Petra di Calathansuderi: si tratta di nu protucasteddu, di prubbàbbili pirìudu tardu anticu, situatu vicinu a Araùna, ma ca apparteni a lu cumuni di Cumitini.
- Li zoni archiològgichi di San Vincenzu e di la Funtanazza.
- Li zoni dî mineri di sùrfuru n cuntrata Muntagna Prìncipi.
Natura e morfoluggìa
[cancia | cancia lu còdici]
Nta lu sò tirritoriu, a circa 4 chilòmitri di lu centru abbitatu, s'attròvanu li surgenti argillusi: li "Maccalubbi", crateri nichi d'unni nèscinu gassi e fangu. Sunnu pupularmenti canusciuti comu L'occhiu di Maccalubi overu la terra rivultata.
Stu finòminu vurcànicu è carattirìsticu e spittaculari, e certiduni cristiani ci attribbuìscinu nu valuri màggicu e suprannaturali.
L'autuchianu appari comu na landa brulla, circulari, estisa pi circa nu èttaru, ricuperta di cripazzi cchiù o menu prufunni. Ntô solu ccà e ddà, senza n'òrdini pricisu, nèscinu diversi rìvuli di limarra argillusa ca, a picca a picca, si dipòsitanu ntornu furmannu coni nichi di fangu ca si ngrannìscinu lentamenti; lu prucessu dura nzinu a quannu la forza eruttiva nun arinesci cchiù a mannari fora lu matiriali lìquidu dû suttasolu e ntonsi lu prucessu eruttivu arricumenza nta n'àutru puntu pi appoi estinguìrisi quannu arriva ô sò cùrmini.
Lu fangu ca nesci dâ vucca dî coni assimigghia â lava di nu vurcanu, ma la sò nisciuta avveni ducimenti, a piriudicitati nun custanti. La càusa principali dâ manifistazzioni eruttiva è nu prucessu chìmicu ca cu la sò azzioni gènira masso di gassi (si penza sìa mitanu) n prufunnitati.
Liggenna
[cancia | cancia lu còdici]La pupulazzioni araunisi cunta ca ntô locu nta cui oi s'attròvanu li Maccalubbi, tannu c'era na citati di nomu Cartàggini, sippilluta n sècutu a nu capuvurgimentu dâ terra. Tali cridenza attrova li sò funnamenta ntô fattu ca ci fu la prisenza ntâ zona di quarchi nzidiamentu urbanu scumparutu succissivamenti a n'eruzzioni dâ cullinedda dî Maccalubbi.
La liggenna cunta ca Cartàggini, la citati summirgiuta, era nu centru opulentu e opirusu unni la vita trascurrìa tranquilla e sirena, finchì nu jornu, duranti na festa riliggiusa, scattau na sciarra viulenti tra dui fazzioni dâ pupulazzioni ch'èranu opposti; chistu fu lu mutivu d'affisa pi na divinitati ca arraggiata fici sprufunnari ntê vìsciri dâ terra tuttu lu paisi. Di tannu ogni setti anni, a menzanotti n puntu, a lu centru dâ cullinedda cumpari nu jaddu ca si metti a cantari e â ntrasatta ricumpari la chiazza cu lu mircatu propiu comu era quannu sprufunnau ntê vìsciri dâ terra. Cu s'arritrova ntê vicinanzi senza timuri e arrinesci a avvinturàrisi ntô mircatu, vidi tramutatu n oru tuttu zoccu accatta, arricchènnusi. Occurri parò nun fàrisi pigghiari dû scantu e nun vutàrisi mai n arreri nta l'attravirsari la chiazza, autrimenti tuttu scumpari comu apparìu.
