Caniattì

Caniattì


Muttu:
Nomu ufficiali:	Canicattì
Riggiuni:	Sicilia
Pruvincia:	Girgenti
Cuurdinati:	37°21'36"N, 13°51'4"E Ammustra ntâ mappa
Superfici:	91 km²
Abbitanti:	35.003
Dinzitati:	348 ab./km²
Cumuni cunfinanti:	Nissa, Castrufilippu, Delia, Muntidoru, Naru, Racalmutu, Serradifarcu
CAP:	92024
Prifissu telefònicu:	+0922
Situ ufficiali:	http://www.comune.canicatti.ag.it/

Caniattì (o Canicattì nta àutri parrati siciliani) è un cumuni di 35.003 abbitanti dâ pruvincia di Girgenti.

Giografìa

Lu tirritoriu cumunali, ô cunfini ntra la pruvincia di Cartanissetta e chidda di Girgenti,a la quali apparteni,si stenni pi 91,41 in media cullina. Lu centru abbitatu jaci, a 465 metri susu lu liveddu dû mari, nta na conca naturali (la vaddi àuta dû ciumi Naru) circunnata di cullini vasci, assai fèrtuli e tradizziunarmenti vucata ê culturi fruttìculi (tannu lu mènnulu, oi la racina Italia, la racina di mustu, la pèrsica e lu varcocu). L'ària si diffirenzia nutevurmenti dû tirritoriu circustanti, unni è assai diffusa la cirialicultura e, n ginirali, n'agricultura stinziva e pòvira. Tali diffirenza è evidenti sìa ntô paisaggiu agrìculu ca ntô centru urbanu.

Storia

Prufilu stòricu

L’urìggini di Caniattì si pèrdinu ntô tempu. Li rasti archiològgici arritruvati ntâ citati e ntê zoni adiacenti tistimònianu l'asistenza di n'abbitatu già n èbbica pri-rumana. Lu nomu di Caniattì è d'urìggini àrabba. Diriva di Handaq-attin, ca voli diri fussatu d'argilla, topònimu c’attruvamu nta na carta giogràfica dâ Sicilia sutta a li Saracini.

Doppu la cunquista dâ Sicilia di parti dî Nurmanni, lu signuri dû locu prubbabbirmenti l'Emiru Merciabbili Mulè, fu assidiatu e scunfittu dû baruni Sarvaturi Palmeri (ntô 1087), ch’era ô sèquitu dû Conti Ruggeru e chistu pi ricumpenza ci uffrìu la spata e lu duminiu dû fèudu. Sutta la signurìa dî Palmeri, la furtizza àrabba vinni ampliata e prinnìu l'aspettu d’un casteddu veru e propiu cu na turri.

A li nurmanni succideru li Francisi, cacciati appoi di l’Aragunisi. Ntô 1448 lu fèudu di Caniattì vinni cidutu di Antoniu Palmeri, ca nun avìa figghi, a lu niputi Annirìa De Crescenziu. Chistu uttinni dû reghi Giuvanni d'Aragona la "Licentia populandi", zoè la facurtati d’ampliari li cunfini dû fèudu, di ncrimintari l’abbitanti e d’amministrari la Giustizzia. Sutta lu De Crescenziu, Caniattì era na cumunitati rurali ca cuntava di milli a millicincucentu abbitanti, nzidiati ntâ parti àuta dâ citati. A Annirìa succidìu lu figghiu Giuvanni, ca nun avennu figghi màsculi, lassau la barunìa a lu gènniru Franciscu Calòjiru Bonannu, ntô 1507.

Cû casatu Bonannu la citati appi nu ncrimentu dimugràficu mpurtanti; li fiudatari, prima baruna, appoi duchi e nfini prìncipi dâ Cattòlica, fìciru custruiri edifici splèndidi e funtani. La signurìa dî Bonannu durau nzinu a tuttu lu '700, ma versu la fini dû sèculu accuminzau lu sò diclinu; la sucitati fiudali s’avviava a scumpariri. L'ùrtimu dî Bonannu, ntô 1819, cidìu la signurìa di Caniattì ô baruni Gabbrieli Chiaramunti Burdunaru.

Doppu li summussi e rivuluzzioni dû 1848 e 1859/61, junciuta l'unitati d'Italia a Caniattì surgeru banchi, mulini e stabbilimenti ca ncrimintaru lu cummerciu.

Pi la sò pruspiritati agrìcula, funnata suprattuttu supra la cultura dî vigniti di racina di tàvula, Caniattì fu annuvirata ntô 1987 tra li Cento Comuni della Piccola-Grande Italia.

La citati è di sèculi lu centru cchiù mpurtanti longu la dirittrici di cumunicazzioni - oi stratali e ferruviari - ntra Girgenti e Cartanissetta (e di ccà versu Catania e Palermu).

Protagunisti

Li protagunisti dâ vita citatina dû novicentu caniattinisi sunnu tanti e annuviràrili tutti fussi mpussìbbili. Èccunni arcuni: Diegu Cigna (farmacista, omu pulìticu, sinnacalista) - Dumìnicu Cigna (avvucatu, giurista, omu pulìticu, pueta) - Giuvanni Guarinu Amella (avvucatu omu pulìticu, giurnalista) - Dumìnicu Missina (sinnacalista, omu pulìticu, cuupirativista) - Gaitanu Rau (avvucatu, omu pulìticu) - Giuseppi Alàimu (giurnalista, scritturi) - Àncilu La Vecchia (giurnalista, stòricu) - Vicenzu Alàimu (cumannanti dî Guardi Municipali, omu pulìticu) - Sarvaturi Sanmartinu (omu pulìticu) - Munz. Vicenzu Restivu (Arcipreti di Caniattì pi cchiù di 50 anni - Pueta - Giurnalista) -

Avvinimenti nutèvuli

Straggi - Sapunarìa Narbone-Garilli (14 di giugnettu dô 1943) Fatti tràggici dû '43 a Caniattì
Straggi di Caniattì (21 di dicèmmiru dô 1947)-

Econumìa

Versu la fini di l'Ottucentu la citati firvìa d’attivitati cummirciali e nnustriali di rilievu; l'agricultura apparìa avanzata e era prisenti macari un cumpartu minirariu forti, cu estrazzioni di sargemma e sùrfaru (lu tirritoriu è cuntìguu a l'autuchianu salinu ca si stenni a Ovest dû cumuni).

Nta l’anni sittanta dû Novicentu l'econumìa lucali prinnìu un slanciu forti grazzi â splusioni dû finòminu dâ cultura ntinziva dâ racina janca di tàvula dâ varitati "Italia", di cui Caniattì divinni centru epònimu. Nta dd’anni la ricchizza appurtata di l'agricultura fu mpruvvisa, tantu di pòniri la citati ntra li centri taliani cchiù dinàmici duranti lu c.d. "boom" econòmicu di l’anni uttanta, ô paru di citatini dû centru-nord d’Italia.

Monumenti

Tra li monumenti cchiù mpurtanti s’arricòrdanu:

Matrici San Pancrazziu, edificata grazzi a l’ufferti dî baruna Adamu e dâ pupulazzioni, ntô 1760. Cunzerva na tela dû "Monòculu" Pietru d'Àsaru, rapprisintanti la Sacra Famigghia, S.Anna, S. Giuacchinu e un dunaturi cu na gistra di frutta, la stàtua di màrmuru dâ Madonna dî Grazzi d’èbbica bizzantina, nu riliquiariu dû setticentu, un dipintu a ogghiu raffiuranti la Vìrgini Addulurata dû pitturi Oliviu Sozzi, na statuedda di màrmuru rapprisintanti l'"Ecci Omu" di bona fattura e d’auturi scanusciutu, un fonti battisimali dû seicentu e àutri òpiri di valuri minuri.
Cresia di Santu Spìritu cu chiostru allatu, dû seicentu. Lu cunventu fu edificatu pi vuliri di donna Antonia Balsamu Bonannu e dû frati Antoniu Nucera, supra li rasti di n’uratoriu vecchiu. La cresia, a tri navati, cunzerva na stàtua di màrmuru, dî nizzi dû seicentu, rapprisintanti la Madonna cû bammineddu, di scola gagginisca e un Crucifissu, d’auturi scanusciutu, fistiatu ogni annu lu 3 di maiu.
Cresia dî S.S. Fulippu e Jàcupu dû 1662. Allatu dâ cresia fu edificatu lu Munasteru dî binidittini, oi abbannunatu. La cresia, tra li cchiù beddi di Caniattì, è oi n attisa di ristàuru. Ô nternu si cunzirvàvanu uggetti sacri di granni valuri e nummurusi stucchi di scola sirputtiana.
Cresia di San Diegu d'Alcalà, prutitturi dâ citati, sedi dâ Cunfratèrnita dî Santi Sibbastianu e Diegu. Ntâ parrocchia s’urganizza la tradizziunali prucissioni dû Venniridìa Santu.
Cresia di San Franciscu. La cresia, cunzerva na stàtua dâ Mmaculata, arritinuta miraculusa dâ pupulazzioni, ncurunata ntô 1954 dû cardinali di Palermu (Ernestu Ruffini), Riggina dâ citati. La cresia cunzerva na cripta dû '500, scuperta nta l’anni cinquanta dû sèculu scursu e purtroppu nun aperta a lu pùbbricu.
Cresia San Dumìnicu, dû 1612, cu cunventu allatu. La cresia cunzerva dui stàtui antichi, San Dumìnicu e San Tomasi, arritruvati duranti arcuni travagghi di ristàuru.
Rasti dâ sicintisca funtana dû Nittunu situati ntô pruspettu dâ turri campanaria dâ Cresia dû Purgatoriu
Tiatru Suciali (ntô 1927 uspitau a Luiggi Pirandellu cu la sò Cumpagnìa tiatrali), òpira di l'architettu Ernestu Basili. Doppu anni d‘abbannunu lu Tiatru è â fasi finali dû ristàuru e avissi a èssiri nauguratu tra picca.
Villa Firriatu, sempri dû Basili, edificata â fini di l'800
Palazzu La Lumia dû XVII sèculu, situ n vìa Cattaneu; n’àutru palazzu La Lumia s’attrova n vìa Marianu Stàbbili
Caniattì - Ex Casa dû fasciu
Palazzu Gancitanu
Palazzu Adamu
Palazzu Bartoccelli, già Adamu
Villa Giacchettu, già risidenza estiva dî mònachi binidittini di Naru
Rasti rumanu-bizzantini (necròpuli, termi e màrmuri) di cuntrata Vitusurdanu
Rasti dâ Rocca Barunali, ntô Largu Casteddu
Cresia Madonna dâ Rocca, edificata ntô setticentu e ristrutturata nta l’anni sittanta dû novicentu. Ntâ cresia, s’attròvanu li spogghi murtali dû Viniràbbili Giuacchinu La Lumia, ca ntô 1881 funnau lu cunventu dî cappuccini, allatu dâ cresia
Cine-Tiatru Odeon, nauguratu ntô 1952

Purtroppu, pi quantu riguarda li beni culturali, l’Amministrazzioni Cumunali dû doppuguerra a oi, fìciru nenti.

Pirsunaggi illustri

La citati detti li natali a diversi pirsunaggi illustri: lu Viniràbbili patri Giuacchinu La Lumia (Missiunariu Apustòlicu ntô Brasili), Munz. Àncilu Ficarra (Latinista, Vìscuvu di Patti, Arcivìscuvu), lu sinaturi Sarvaturi Gancitanu (patriota, sinaturi dû Regnu d'Italia), lu sinaturi Sarvaturi Sammartinu (Avvucatu, Sinaturi dâ Ripùbbrica), lu scinziatu Antuninu Sciascia (Mèdicu, Scuprituri dâ Fotutirapìa), lu filòsufu Calòjiru Àncilu Sacheli (Prufissuri univirsitariu, filòsufu e pidagogu).

Lu patriota risurgimintali Vicenzu Macalusu (Avvucatu, Giurnalista, Patriota dû Risurgimentu), lu capitanu Giuvanni Ippòlitu eroi dâ Granni Guerra dâ Brigata Catanzaru, lu sociòlugu patri Àncilu Brucculeri (Gisuita, Scritturi, ridatturi dâ rivista "La Civiltà Cattolica"), lu tinenti-culunneddu pilota Vicenzu La Carrubba, eroi dâ Secunna guerra munniali, l'avvucatu Dumìnicu Cigna, giurista, parramintari, giurnalista e pueta, l'avvucatu Giuvanni Guarinu Amella, nasciutu a Sant'Àncilu Muxaru ma ca campau a Caniattì (Avvucatu, Giurnalista, Diputatu ô Parramentu), lu scritturi Giuseppi Alàimu (Giurnalista, Scritturi), lu giurnalista Rai Gaitanu Portaloni, lu pueta Peppi Paci, l'uculista Filippu Caramazza (Prufissuri â Clìnica di l'Univirsitati di Bulogna), li maggistrati Rusariu Livatinu e Antuninu Saetta e tanti àutri.

Nascìu a Caniattì midemma Don Rusariu Vella, Salisianu, Missiunariu n Madagascar, dutturi n filosufìa, numinatu di S.S. Binidittu XVI Vìscuvu d’Ambanja (Madagascar).

Cultura

La citati è famusa puru pi l'Accademia dû Parnasu, nasciuta ntô 1922. Tra li funnatura, ca putìssiru bonu èssiri paragunati ê "màschiri" dâ cummedia di l'arti s’arricòrdanu n’osti, lu quali diclamava li sò versi ô nternu dâ sò attivitati, lu fascista don Cicciu Giurdanu, un filòsufu, prufissuri univirsitariu e pidagogu, lu pruf. Calòjiru Àncilu Sacheli, un farmacista-giurnalista-pulimista e zoè lu sucialista Diegu Cigna, un baruni eccèntricu e granni viaggiaturi, Austinu La Lumia, n’avvucatu, lu quali duranti un prucessu addumannau la pirizzia psichiàtrica pi lu sò assistutu sulu p’aviri scigghiutu iddu comu difinzuri, Sarvaturi Sanmartinu, un pueta, nciuriatu lu "canturi di Girgenti", Franciscu Macalusu, un custureri, Giuseppi Paci, auturi dî famusi "Màschiri", un vinnituri ammulanti, Petru Grecu. Tra li sò arcadi vannu arricurdati: Luiggi Pirandellu, Marta Abba, Fulippu Tomasi Marinetti, Adrianu Tilgher (ca la difinìu la "cchiù audaci Accademia satìrica taliana"), Liunardu Sciascia e tanti àutri.

Parrata lucali

La parrata di Caniattì, essennu, la citati, a cavaddu, ntra li pruvinci di Girgenti e Cartanissetta, hà li sò piculiaritati ca nun s’attròvanu n àutri parti di l'ìsula e ca nfruènzanu lu circunnariu. S’hannu a nutari li studi supra la parrata, supra la sintassi e supra la grammàtica dâ parrata caniattinisa fatti dû salisianu don Faustu Curtu D'Andrìa.