Pupi siciliani

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.

Lu Pupu (dû latinu pupus, ca voli diri bammineddu) e la mariunetta armata di ddu tiatru èpicu pupulari ca, dâ prima metati di l’Ottucentu, nascìu ntâ Sicilia.

File:Palatini di Francia.jpg

La palora Palatinu, di l’aggittivu latinu palatinus (dû palazzu - palatium), si rifirisci a ognidunu di li dùdici Pari ô sirvizu nta l’asèrcitu di Carlu Magnu.
Chisti avìanu li càrichi cchiù àuti di l’òrdini militari e furmàvanu na speci di guardia d’unuri di lu Mpiraturi. Li Palatini èranu scigghiuti dû stissu Carlu Magnu e èranu cumannati sulu d'iddu. Tutti li Palatini avìanu a èssiri nòbbili, conti o duca, e avìanu aviri ô cchiù picca quattru virtù: fidi, lialtà, forza e curàggiu ntô pirìculu.

'Lu Pupu, 'n cunfurntu a la cràssica mariunetta, appi assai canciamenti e nnovazzioni ca lu purtaru a èssiri non cchiù nu pezzu di lignu muvutu pri menzu di fila, ma pigghiau la capacitati d'aviri n'ànima e vita pròpia.

L' Òpira o Opra dî pupi siciliana è nu spittàculu èpicu tiatrali, secunnu l'antica tradizzioni univirsali dû tiatru di fijura. Stu tipu di spittàculu tiatrali fattu cu mariunetti particulari, saputi sèntiri "Pupi" , eppi nu granni successu ntâ Sicilia dû XIX sèculu e durau nzinu a la mitati dû XX sèculu, quannu ivu alleggiu alleggiu a mòriri cu l'arrivu dâ telivisioni e dû cìnima. Pirò e pri furtuna, li picca famigghi di pupari di Catania e di Palermu c'avìanu arrinisciutu a arristari additta, ripigghiannu lu ripirtòriu pri fàrini na scigghiuta di li megghiu rapprisintazzioni e di chisti isànnuni ancora chiossai lu liveddu arìsticu, arrinisceru a sarvari zoccu c'arristava di st'antica arti siciliana e cuntinuàrini la tradizzioni.
Tra lu ripirtòriu cchiù trattatu di l'Opra, chiddu chiossai rapprisintatu è lijatu a li gesta di li cchiù granni eroi mediuvali ca cummatteru pri la vittòria di lu criastianesimu contru a li saracini. La funti principali pri sti suggetti, è l'antica littiratura cavalliresca di li Chansons de Geste, e d'intra a chista havi nu rolu priputenti lu ciclu carulingiu ca accumincia dâ morti di Pipinu lu Brevi nzinu a la morti dû Mpiraturi Carlu Magnu. Appoi lu ciclu di Carlu Magnu veni spartutu nta tanti storî: "La storia di Etturi e di li sò discinnenti" , "Li Riali di Francia di Custantinu nzinu a Carlu Magnu" , "Storia di li Palatini di Francia" e "Guidu Santu e li discinnenti di Carlu Magnu".
Nzinu a la mitati dû 1800, pi rappisintari li storî dî Palatini, si pigghiaru li cunti di la Chanson de Roland di li "Puemi Cavallireschi" e di "Li Riali di Francia" di A. Barberinu; ntô 1858 Giustu Lodico, maestru di scola elimintari, scrivìu n'òpira di quattru vulumi, titulata "Storia di li Palatini di Francia" , unni, juncennu e ntricciannu tanti puemi èpicu-cavallireschi dû 1400 e 1500, nni fici na sula storia ca addivintau l'òpira funnamintali pâ scigghiuta dâ sciniggiatura utilizzata di tutti li Pupari siciliani.


Gènisis di l'Opra dî pupi

Gia a pàrtiri dû princìpiu di l’800, li Cuntastori jèvànu girannu pi li cità e cuntàvanu a puntati l'avvinturi cavallireschi, cu nu ripirtòriu ca cumprinneva macari “Li Riali” e na “Storia di Orlandu e Rinardu”. Lu cuntastorî era nu narraturi ca non usava nuddu strumentu musicali (appoi, cchiù avanti ntô tempu, vinni usatu anveci dû cantastorî), ma si sirveva sulu dâ vuci mudulata cu na tècchinica tutta particulari, cu rèuli pricisi di tempu, rìttimu e diclamazzioni urali ca si tramannàvanu di ginirazzioni 'n ginirazzioni.
Lu tiatru dî pupi siciliani, mantinni ssu spìritu èpicu e, spicializzànnusi nta sta strata, si mpatrunìu di tuttu lu patrimòniu dî cuntastorî.

Li cuntinuti murali prisintati ntê spittàculi di l'òpira dî pupi, cu n'àutu senzu di giustizzia e lu rispettu pâ libbirtati, attruvaru priffetta currispunneza cu l'ànimu dû pòpulu sicilianu ca s'attruvava nta dd'anni nta diffìcili cunnizzioni ecunòmichi e suciali: li granni rivorti dû 1848 e dû 1859 - 1860 cuntru a li Burbona e la nzazziabbilità dû novu Regnu dî Savoia, fici sèntiri lu pòpulu vicinu a l'eroi di l'Opra, ca cummattèvanu cuntru a lu mali e li ngiustizzî fatti di li saracini.

Assai prestu, nta tutti li cità di la Sicilia, si graperu tiatri e tiatrini, unni mastri pupari, pirfizziunaru st'arti e pupi e funnali foru sempri cchiù curati e ricchi di mminzioni e trucchi.


La scola palirmitana e chidda catanisa

Accussì comu ô spissu accàpita ntâ tuttu chiddu ca arrijuarda la storia dâ cultura e dâ littiratura siciliana, macari pô tiatru dî pupi ci foru dui scoli, chidda di Palermu e chidda di Catania, ca adduttaru suluzzioni diversi pâ custruzzioni dî pupi e dû tiatru stissu unni
s'avìanu a fari li rapprisintazzioni.

Na diffirenza tra li dui scoli è la diminzioni dû pupu, ca a Palermu havi n'autizza di quarchi 80 cintìmitri (ô màssimu nu metru), mentri ca a Catania chistu è àutu nu metru e trenta. Lu pupu palirmitanu pisa trìdici chila e chiddu catanisi ni pò pisari macari trenta; n'àutra diffirenza cunzisti ntô fattu ca lu pupu palirmitanu havi li dinocchi articulati, mentri ca lu catanisi havi li gammi rìggidi; li pupi di Palermu mòvunu macari l'occhi e la vucca, anveci li catanisi no. Tutti ssi diffirenzi primmèttunu ê pupi di Palermu di muvìrisi megghiu, cu na majiuri grazzia e, pû stissu pisu dû pupu, cu na cchìu granni manuvrabbilità sùpira a la ribarta dû palcuscènicu.

File:Pupi catanesi.jpg
Rinardu, secunnu la scola catanisa

Lu pupu palirmitanu veni manuvratu tinènnulu di latu e lu puparu, ammucciatu arredi a li panneggi, è misu ntô stissu chianu dû palcuscènicu unni si movi lu pupu; anveci, chiddu catanisi, ca è assai cchìu pisanti, veni manuvratu di l'àutu, cô puparu pusizziunatu supra a nu palcu (dittu scannapoggiu) custruitu supra lu stissu palcuscènicu. Arrisurta, accussì, ca lu pupu dâ scola catanisa si pò mòviri sulu arantu a lu funnali di scena e, ntê battagghi, pò jiri pri tutta la larghizza dû tiatru.

Pri ssi diffirenzi, li tiatri catanisi, 'n cunfruntu a chiddi palirmitani, sunnu assai cchiù granni (lu parcuscènicu pò arrivari macari a deci metri di larghizza) e la stissa sala pò aricògghiri nu nùmmiru cchiù àutu di spittaturi.

Ntê tiatri catanisi li panneggi dû buccascena sunnu veri, mentri ca nta chiddi palirmitani sunnu addisignati.

Di sòlitu li pupi catanisi vèstunu e sunnu addubbati 'n modu cchiù attentu di chiddi palirmitani; li particulari di l'armatura, di l'armamenti e macari dâ facci dû pupu arisùrtanu assai cchiù curati.

N'àutru tipu di Pupu sicilianu e chiddu dâ cità di Jaciriali ca è na varianti di chiddu catanisi, ma tanticchia cchiù nicareddu di chistu.

Com'è fattu lu pupu

Lu pupu sicilianu è custruitu cu stoffa, lignu e mitallu: la testa, la parti nfiriuri dî vrazza, li manu e li gammi sunnu di lignu; li jiunti dî gammi cô bustu, chiddi dî dinocchi (pê palirmitani), l'asta misa ntâ testa dû pupu e ca servi pi tinìrilu, l'asta nzirita ntâ manu destra, sunnu di mitallu; la parti supiriuri dî vrazza, ca junci chisti ô bustu, sunnu di stoffa.
Lu Pupu sicilianu pigghia la sò urìggini dâ cràssica mariunetta aurupea, ma si diffirènzia di chista, ca veni muvuta di l'àutu pri menzu di fila longhi, pò fattu ca lu pupu veni azziunatu principarmenti pri menzu di dui asti ( ferri ), una cullucata nta la testa dû pupu e l'àutra ca è attaccata a lu pugnu destru (ca di sòlitu, pî pupi cummattenti, teni la spata). Sti dui ferri pirmèttunu di fari mòviri lu pupu cu un passu e nu purtamentu particulari e ci dùnunu n'apettu marziali; quattru fila di corda (chiamati fila di manovra) sèrvunu pri fari mòviri la manu sinistra, pri fàricci calari e isari la visera, pri tèniri lu scudu e fàricci fari tanti àutri muvimenti.


Ntô tiatru di l'Opra dî Pupi catanisi, è saputu sèntiri "manianti" , chiddu ca manìa, pri menzu di ferri e fili, lu pupu. A strittu cuntattu cu chistu travàgghia lu "pruituri" , ca è chiddu ca proi ô manianti lu pupu e hà sapiri quali di chisti hà tràsiri ntâ scena a manu a manu ca avanza lu spittàculu (chistu hà stari sempri accura e lestu ntô pròiri e pigghiari li pupi ca tràsunu e nèsciunu dâ scena). Ortri a sti fijuri, ci nn'è n'àutra ca havi macari idda na mpurtanza funnaminnali pâ rinisciuta dâ rapprisintazzioni e zoè lu "parraturi". Li parraturi (û "parraturi" pî pupi màsculi e â "parratrici" pê fìmmini) ci dùnunu la vuci ê pupi e hannu a travagghiari chî manianti 'n pirfetta currispunnenza , pi dàricci ô pupu pri dàveru vita e arma.






Lu suggettu cchiù anticu e chiossai raprisintatu nta l' Opra dî Pupi, è la famusa rotta di Roncisvalle, stòrica disfatta di la retruguàrdia francisa di Carlu Magnu, ca succidìu ntô 778 ntâ Spagna accupata di l'àrabbi.

Carlu Magnu è lu Re dî franchi e mpiraturi di lu Sacru Rumanu Mpiru.
Si vidi quasi sempri circunnatu dî nòbbili palatini.
Pô rolu ca havi, veni sempri rapprisintatu cu nòbbili fijura, câ varva biunna russastra e di n'etati cchiù vecchia di chidda c'avìa ntâ rialitati ô tempu dâ disfatta di Roncisvalle (36 anni)

A Palermu lu pirsunaggiu è ntiramenti armatu, cu n'elmu ncurunatu e nu scudu cô gigghiu, mentri ca a Catania, anveci, è vistutu cu abbiti di corti: curuna mpiriali, vesti prizziusa araccamata câ cruci o l'àquila, stivali di coriu e mantella russa araccamata d'oru.





Leggi la stòria di Carlu Magnu, Re dî Palatini di Francia

Orlandu

Veni rapprisintatu cu na magnìfica armatura, cu la nzegna dâ palumma e vesti a Catania di culuri russu, mentri ca a Palermu li culura sunnu virdi e blu.Primu palatinu e ginirali 'n campu di l'asèrciti francisi e rumani, Orlandu è lu simmulu dâ forza, dû curaggiu e fidìlità. P'amuri di Angelica, ammazza nta nu duellu lu mpiraturi Agricani di Tartaria. Appoi, quannu s'adduna ca Angelica è nàmmurata di Medoru, nesci pazzu. Ripigghia la raggiuni, ca ci veni purtata dâ luna di sò cucinu Astolfu, e cunquista la cità di Biserta, unni, nta nu duellu "unu contru a tri" fattu nta l'ìsula di Lampidusa, ammazza lu mpriraturi Agramanti e lu re Gradassu.
A Roncisvalle, na vota ca mòrunu tutti l'àutri palatini, mori macari iddu mentri ca sona l'Olifanti, lu cornu ca servi pâ chiamata di l'ùrtimu succorsu.


Leggi la stòria di Orlandu, primu Palatinu di Francia

Rinardu

Rinardu è lu secunnu palatinu di Francia. S'arricanusci pi li baffi e lu pizzettu biunni e li culura dê sò vesti ca sunnu virdi ntâ tradizzioni catanisa e russi nta chidda palirmitana. E' assai vulutu beni dû pùbbricu pô sò caràttiri sghirzuzu, ribbeddi e scaltru; è amatu dî fìmmini picchì macari iddu li ama assai (a tutti).

Rapprisenta l'àutra facci di sò cucinu Orlandu e di chistu tanti voti addiventa rivali e avvirsàriu, comu pri causanza d'Angelica, di cui tutti dui sunnu namurati.
E' nimicu forti di Ganu e di li Maganzisi, cunziddirati d'iddu tradituri e, tanti voti, arinesci a scuprìrili e addinunziàrili.
Tra tutti li Palatini, iddu è lu cchiù pòviru. Havi nu casteddu saputu sentiri "Casteddu di Montarbanu".




Leggi la stòria di Rinardu, secunnu Palatinu di Francia

Angelica

Angelica è la figghia dû Re dô Cataiu, putenti allijatu di li saracini. Vesti abbiti ricchi e a l'urientali, ca arrisàrtanu la sò nòbbili urìggini. E' bedda assai e veni mannata di sò patri 'n Francia cu la ntinzioni di ndibbuliri li Palatini cristiani; cu la scaciuni di circarti maritu, idda stissa si metti comu prèmiu pô cavaleri c'ariniscissi a vìnciri a sò frati Argalia, ca veni apprisintatu, ammucciannu lu sò veru nomu, comu lu conti Ubertu di lu Liuni e ca havi na lancia fatata. Li cummattimenti hannu nnizziu, ma eccu ca trasi 'n campu lu Prìncipi di tutti li Spagni, Firraù, macari chistu namuratu di la bedda Angelica, e, scuprutu lu ngannu dâ lancia fatata, vinci a Argalia e chistu mori. Angelica, ca nun voli mantèniri la prumissa fatta, fuj pri tutti i banni, assicutata di Orlandu ca pri idda, a nu certu puntu perdi macari la raggiuni.




Firraù

Firraù è niputi di Re Marsiliu, addifenni contru a Orlandu lu regnu di sò ziu (la Spagna) e la fidi mussurmana, e è macari iddu pussissuri cavallireschi virtuti. Veni raprisintatu cu armatura e vesti di tipu spanolu dû sèculu XVI e XVII e baffuni longhi e nìuri. E' unu dê cchiù forti campiuni saracini e, macari iddu namuratu di Angelica, cummatti contru a Argalia (frati di Angelica), contru a Rinardu e contru a Orlandu. Firraù è nvunniràbbili picchì è ncantatu: pò èssiri ammazzatu sulu si veni curpitu nta lu mbillicu ca è putiggiutu, ortri a la curazza, di setti cinti di piastra e magghia. Nta nu furiusu duellu, Orlandu, a unu a unu ci fà satari li setti cinti e, scuprutu finarmenti lu vulniràbbili mbillicu, cu un corpu di la sò spata "durlindana", firisci a morti Firràu, ca mori mentri si penti di li mali c'avìa cummessu.




Ganu di Magonza

Ganu è lu cchiu famusu di la stirpi di li maganzisi. Havi pî riali di Francia nu n'odiu accussì granni ca, quannu si cci apprisenta l'uccasione, cerca di ruvinari e di fari mòriri li cchi valurusi di li Palatini. E' lu tradituri, ma è macari scartru assai, tantu ca arrinesci a cummìnciri a Re Carlu di fari qual'egghè cosa, e, macari ca di tutti è saputu sèntiri comu a lu tradituri, lu Re anveci lu vidi comu a nu sudditu fideli e nu prodi palatinu. La disfatta di Roncisvalle, unni mòrunu Orlandu cu tutta la retruguardia di l'asèrcitu francisi, è lu risurtatu dû tradimentu di Ganu. E pri ssu fattu, Rinardu, ca ci teni sempri l'occhi 'n coddu, lu dinunzia a lu Re e chistu lu cunnanna a mòriri squartariatu nta la pùbbrica chiazza.
Pri dari sùbbutu l'idìa di la sò marvaggità, veni rapprisintatu chî baffi calati, la facci tagghiata e la sò armatura comu nzegna havi nu pipistreddu.



Bradamanti

Idda macari, comu a sò frati Rinaldu e sò cucinu Orlandu, è na valurusa palatina e cummatti assai battagghi ô ciancu di Re Carlu, ammustrannu lu sò curaggiu e valuru e vinci li cchiù forti saracini e macari tirrìbbili gicanti comu a Tiorcu e Crollamunti.
E' biunna di capiddi e havi l'armatura e li vesti di culuri rosa ntâ tradizzioni catanisa e janchi nta chidda palermitana. S'annamura di Ruggieru ca ha statu ginirali saracinu, ma ca appoi si cunvirtisci ô cristianèsimu. Bradamanti pirò è prumittuta di sò patri a lu prìncipi Liuni di Grecia, allura idda metti pri cunnizzioni ca pò èssiri maritata sulu di cui arinesci a battìtila 'n cummattimentu; senza sapìrilu havi nu duellu cu Ruggieru ca la vinci e, quannu chistu s'arrivela pri cui iddu è, lu stissu prìncipi Liuni di Grecia si metti di latu, e Bradamanti pò addivintari la muggheri di Ruggieru.




Astolfu

Astolfu è prìncipi di la Nglaterra, cucinu di Rinardu e di Malagiggi, prodi Palatinu di Francia.
Di quann'è picciutteddu s'addimusta spìritu lìbbiru, amanti di l'avvintura, di la glòria e di li fìmmini beddi. E' nu palatinu sghirzusu e assai curaggiusu , ma 'n cummattimentu ò spissu veni scunfiggiuti dê saracini.

L’avvintura cchiù mpurtanti è chidda di quannu si nni và ripigghiari ntô paradisu la raggiuni ca Orlandu avìa pirdutu e quannu, sirvènnusi di nu cornu màggicu, arinesci a disfari l'asèrcitu paganu di Agrimanti.

Astolfu cummatti nzemi a li palatini, vittòria supra vittòria, finu a quannu, nu jornu, pi lu tradimentu di Ganu di Magonza, attrova la morti a Roncisvalle, iddu e li chiossai di li palatini.






Malagiggi

Malagiggi è cucinu di Orlandu e Rinardu, figghiu di Lucietta e Bovu di D'Agromunti (frati di Miloni). Quann'è ancora picciriddu, veni arrubbatu dû magu Mirlinu ca ci lu purta a sò figghia, macari idda maga, e ci mpara tutti l'arti dî magarìi, pri usàrìli contru a li saracini; ci cancia macari lu nomu, e di Onofriu lu chiama Malagiggi .

Chistu e di caràttiri bonu e l'alligrizza è una di li sò virtù. Havi baffi nìuri e l'àbbiti di culuri russu e nìuru; havi na bacchetta màggica, la putintìssima virga di Mirlinu, ma si nni servi di radu, quannu nun nni pò fari a menu.

Tanti voti aiuta li palatini di Francia e ci sarva la vita cu li sò ncantèsimi.
Iddu, macari, è effittivu e numinatu Palatinu di Francia.