Va ô cuntinutu

Lingua vènita

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.

Lu Vènitu (nomu lucali Vèneto) è na lingua rumanza addupirata di certiduni miliuna di abbitanti strabbujuti ntî sei stati diversi. Quasi la mità di chiddi ca lu pàrranu s'attròvanu nta l'Italia ntâ zona dâ vecchia Ripùbbrica di Vinezzia e, pi megghiu dillu, ntâ riggiuni dû Vènitu, ma macari ntô Trintinu-Àutu Àdici e ntô Friuli Vinezzia Giulia. L'àutra mità ca arresta s'attrova fora di l'Italia , cchiossai ntâ l'Istria, ccu cumunità cchiù nichi ntâ Dalmazzia, Rumania, Brasili, Mèssicu e 'n ginirali ntî assai àutri lucalità di imigrazzioni. È tutilata comu lingua dâ Riggiuni Vènitu (LR dû 28 di marzu dû 2007) ma no pirò dû statu talianu, ca nzinu a ora nun la cunta ntra li minuranzi linguistichi, e fa parti macari dê lingui minurati di l'UNESCO (Libbru Russu dê Lingui Amminazzati).

Lu vènitu addiveni dû latinu vulgari parratu ntê zoni dâ riggiuni, ca forsi addivinìu pi sò cuntu di n'anticu sustratu vinèticu.

Testi scrivuti 'n vulgari ca hanu bona sumigghianza ccô vènitu sunu rintrazzabbili già a pàrtiri dû sèculu XIII, quannu n'Italia nun c'era ancora lu duminiu dû tuscanu.

Lu vènitu, 'n particulari la sò varianti vinizziana, hà avutu granni spargiuta ntirnazziunali grazzi ê cummerci dâ Ripùbbrica di Vinezzia, cchiossai ntô Rinascimentu, addivintannu pi bonu tempu una dê lingui cchiù canusciuti dô Mari Miditirraniu ntê quistioni cummirciali. Tutt'oi assai palori dû gergu marinaru sunnu di urìggini vènita.

Lu vènitu, ccu tuttu chistu, nun si la firau ad addivintari lingua littiraria picchì, già dû XIII sèculu, avìa a cummàttiri ccu genti di granni rilievu sia d'urìggini tuscanu ca pruvinzali. Prova di chistu è lu fattu ca Marcu Polu dittau a Rustichellu di Pisa lu Milione scigghiennu la lingua d'oil, a l'èbbica pupulari ntê corti quantu lu latinu. Li òpiri 'n vènitu cchiù mpurtanti foru scrivuti di auturi comu Angelo Beolco ntô sèculu XVI, Giacomo Casanova e Carlo Goldoni; ntî chistu l'addupiramentu dû vènitu era spiciarmenti pi rapprisintari ntê cummedi lu pòpulu e la burghisìa.

Di particulari mpurtanza ntô campu scintìficu fu la stampata di L'arte dell'abbaco ntô 1478, òpira megghiu canusciuta comu ntî l'ambienti accadèmicu comu Treviso Arithmetic, scrivuta di nu anònimu anzignanti ntâ lingua vènita, primu testu stampatu canusciutu ntî tuttu lu munnu uccidintali pi lu anzignamentu di l'aritmètica e dâ matimàtica. Chistu era cchiossai p'aducazzioni dâ classi midiana e dô munnu mircantili.

La spargiuta di sta lingua fora dâ zona stòrica ci fu a picca a picca ccô sviluppu dâ Ripùbbrica Vènita, ca l'addupirava comu lingua anzèmmula lu latinu e lu talianu.

Ccô spasciàrisi dâ Ripùbbrica, lu vènitu vinna canciatu ccu àutri lingui ufficiali pi l'atti amministrativi. Lu sò usu pirdìu ccô tempu li àuti riggistri ca avìa avutu ntô passatu, arrinisennu cumunqui a pigghiari vetti lìrichi ccu pueti comu Biagio Marino di Grado. Di ricurdari c'è macari lu pueta triestinu Virgilio Giotti, ca facìa puisìa 'n triestinu ma scrivìa prosi ccô talianu. Putemmu agghiùnciri ntra chisti macari Nereo Zeger ca traducìu l' Inferno di Dante Alighieri ntô stissu dialettu triestinu (varianti dô vinizzianu). Francesco Boaretti anveci traducìu l' Iliadi 'n vènitu e Casanova 'n vinizzianu.

Lu pruggettu ca s'avìa spummintatu Giuseppe Lombardo Radice di sviluppari e addupirari testi 'n lingua ntî l'ambitu Vènitu (comu ntî àutri situazzioni riggiunali), nun appi bona attuazzioni pô fattu ca lu riggimi fascista vulìa la forti cintralizzazzioni dô statu e addupirari la lingua taliana pi distrùiri li culturi lucali.

Ccâ Liggi Riggiunali n.8 dô 13 di aprili 2007 "Tutela, valorizzazione e promozione del patrimonio linguistico e culturale veneto", ca si richiama ê normi dâ Carta Eurupea dê lingui riggiunali o minuritari, ccu puru senza ricanùsciri nudda ufficialitati ô vènitu, la lingua vènita addiveni oggettu di tutela e valurizzazzioni, comu cumpunenti funnamintali di l'idintità culturali, suciali, stòrica e civili dô Vènitu.

L'alfabbetu vènitu, pâ cunvinzioni unificata spummintata di Michele Brunelli e addupirata macari di l'edizzioni vènita di Wikipedia, è fattu di 23 littri:

  • a b c d e f g h i j l ł m n o p q r s t u v x

e di dui gruppi alfabbetici

  • zs zx