Lingua corsa

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.

Lu còrsu (nomu nativu corsu) è na lingua neolatina di l'ària italurumanza parrata ‘n Còrsica (Francia), comu varianti di transizzioni cû sardu logudorisi in Gallura (nord dâ Sardigna, Italia) e comu varianti di tranzizzionisardu logudorisi ntâ zona dû Sassarisi.

Ària di diffusioni dû Còrsu[cancia | cancia la surgenti]

Carteddi bilingui taliani/còrsu ntê pressi di Saint Florent, ntê quali fu cancillata la virsioni ufficiali.

Lu còrsu è attuarmenti parratu ‘n diversi varianti nta l'ìsula di Còrsica cu l'eccizzioni di Bonifaciu, unni è parratu (d’un nùmmaru sempri nicu di parratura) na varianti lìguri bonifacina. Puru a Calvi, un tempu comu Bonifaciu quasi cumpretamenti abbitata di pupulazzioni d’orìggini ginuvisi, si parrava na varianti lìguri ca tuttavìa appari ‘n vìa d’estinzioni mentri a Cargesi (Καργκέζε) - già culonia d’èsuli greci prima trachiantati a Paomia (secunna mitati di l'600) - si parra un còrsu ca assimilau arcuni tèrmini greci e la lingua greca è oramai utilizzata a li suli fini litùrgici.

Fora di l'ìsula, a sèquitu di finòmini d’emigrazzioni e scanciu accuminzati finu dû Mediuevu, si pàrranu dui varianti dâ lingua còrsa ntô nord dâ Sardigna: lu gallurisi parratu ntâ zona di Tempiu Pausania ‘n Gallura e nta l'ìsula di La Maddalena - particularmenti affini a lu còrsu miridiunali - e lu sassarisi parratu a Sàssari e ntâ zona di Castelsardu, lu quali è cunzidiratu n’idioma di tranzizzioni tra corsu e sardignolu ‘n quantu puru accumunatu ntâ struttura e ntâ grammàtica a lu gallurisi e a lu corsu miridiunali subbìu furtìssimi nfruenzi dû sardignolu logudorisi ntô lèssicu e ntâ prununza.

Lu dialettu ‘n vìa d’estinzioni dâ vicina Ìsula di Capraia nta l'arcipèlicu tuscanu prisenta nortri diversi punti di cuntattu cu lu còrsu a càusa dâ vicinanza giogràfica, stòrica e culturali forti tra li dù ìsuli.

Si stima ca lu còrsu è parratu ‘n Còrsica di circa 90/100.000 lucutura supra 275.000 abbitanti di l'ìsula, essennu tanti di st’ùrtimi di matrilingua francisa (dati di na ricerca di l'INSEE dû 2004 [1]), a li quali hannu a èssiri agghiunti comu è gghiè li pupulazzioni emigrati ‘n Francia (p’un tutali di 133.000 nnivìdui ‘n Francia) nunchì nta àutri nazzioni. Lu nùmmaru di li lucutura stimati pi lu gallurisi ammunta mmeci a circa 80.000 unitati (supra li circa 120.000 abbitanti dâ Gallura). Ethnologue furnisci un datu cumplissivu (anchiamenti suvrastimatu) di 341.000 a 401.000 lucutura dû Còrsu.

Classificazzioni dû còrsu[cancia | cancia la surgenti]

« Lingua pussenti, e dê cchiù taliani dialetti d'Italia »


Lu còrsu è classificatu comu na lingua autònuma ntô gruppu dî lingui neolatini (suttagruppu: lingui italu-rumanzi, codice ISO: co) e è arricanusciuta comu lingua riggiunali dû Statu francisi.
Chissa è strittamenti mparintata a li dialetti taliani dû gruppu tuscanu (‘n particulari sarvau diversi carattirìstichi dî dialetti mediuevali) cu li quali pò p’arcuni aspetti èssiri classificata a li fini linguìstici (puru arricanuscennu la prisenza d’un substratu autòctunu e nu sviluppu autònumu speci a pàrtiri di l'appartinenza pulìtica â Francia ntô 1769). Pirtantu la dinuminazzioni di "lingua" è ritinuta mpropia d’arcuni linguisti, ca cunzìdiranu lu corsu un dialettu talianu. L'affinitati tra talianu e corsu è comu è gghiè maiuri rispettu a chidda ca c'è tra lu talianu e àutri lingui parrati ntô tirritoriu talianu e mpropiamenti o puliticamenti cunzidirati "dialetti", comu lu lummardu o lu sicilianu.

Storia, evuluzzioni e littiratura dû còrsu[cancia | cancia la surgenti]

Nun s’hannu tanti nutizzi supra quali avissi statu lu suttastratu linguìsticu prilatinu di l’antichi abbitanti dâ Còrsica (li civilitati pristòrichi e li torreani) prima dâ cunquista rumana e dâ so latinizzazzioni. Zocch’è ntirissanti sunnu arcuni ràdichi arristati ntê topònimi e ntô lèssicu (KAL/KAR: Calanca, Calacuccia; KOR: Corsica, Corte; TAL/TAR: Taravo, Tallano; TEP: teppa; TAV: Tavignano, Tavera) e ca ‘n pirìudu rumanu tribbù còrsi occupàvanu macari l'udierna Gallura ntô nord dâ Sardigna (ca prisenta similitùtini puru ntê rasti archiològgici). Doppu la caduta di lu Mpiru Rumanu e la furmazzioni dî primi vulgari la Còrsica prisenta carattirìstichi linguìstichi di tipu cunzirvativu (di cui hà arristatu un ritaggiu ntê parrati dâ zona miridiunali di l'ìsula). Di l'XI sèculu la situazzioni hà statu fortimenti stracanciata speci ntâ parti sittintriunali di l'ìsula dû cuntattu direttu cu li dialetti tuscani di tipu pisanu, puru a sèquitu dî tintativi di ripupulamentu effittuati dî duminatura Pisani favuriti dâ nutèvuli vicinanza giogràfica. Dû XIII a lu XVIII sèculu li pisani vèninu sustituiuti di li ginuvisi, li quali nzèdianu nteri burghi di lingua lìguri (Bonifaciu e Calvi) ma, puru ntroducennu un nutèvuli nfrussu ginuvisi ntê dialetti lucali, di fattu cuntinuanu l'utilizzu dû tuscanu illustri comu lingua scritta e di cultura. Chistu spiega lu mutivu ca nzinu a stu mumentu ‘n Còrsica l'ùnica lingua utilizzata ntê cumunicazzioni scritti hà statu lu talianu, e prima di chissu lu latinu. Ntô XIV e XV sèculu. Comu è gghiè diversi atti e testi ridatti apparentimenti ‘n vulgari tuscanu di pirsunalitati e scrittura còrsi rivèlanu ‘n rialitati la situazzioni linguìstica di l'ìsula ntô pirìudu: viditi li Cartolari della diocesi del Nebbio dâ mitati dû XIV sèculu ‘n tuscanu cursicizzatu (actum in lo loco ove se dice a la buda de la diocese de Nebio (...) secundo la usança e la consuetudine de la dicta contrata, erano convocati et congregati a parlamento Uppecinucio Corthincho de Petralarata, podestae de Nebio, et la maior parte de li clerici et de li nobili et de li populari de Nebio), la Deposizione del rettore della chiesa di San Nicolò di Spano di Iohanni Provintiale dû 1400, unu dî testi cchiù antichi ‘n vulgari còrsu, la Lettera ai protettori delle compere del Banco di San Giorgio dû vìscuvu d’Ajacciu Jacopo Mancoso dû 1480, la Lettera di prete Polino da Mela ai protettori del Banco di San Giorgio dû 1489 e Lettera dall'esilio di Giovanpaolo Leca, conte di Cinarca, ai figli del 1506. Dû XIX sèculu, a sèquitu dâ cunquista e annissioni francisi dû 1769, è lu francisi a vèniri aduttatu comu lingua ufficiali succhiantannu lu talianu.

Lu còrsu havi sempri avutu funnamintarmenti trasmissioni urali. La cudificazzioni dâ stissa comu lingua scritta avveni pirtantu sulu ‘n èpuca ricenti e risenti nizziarmenti dû forti nflussu talianu e francisi. Lu primu testu pubbricatu ‘n corsu sunnu li strofi di U sirinatu di Scappinu ntô testu Dionomachia (1817) di Salvatore Viale (1787-1861). Ntâ secunna mitati di l'ottucentu si sussèquinu l’òpiri dû vìscuvu d’Ajacciu Paul-Mathieu de la Foata (Poesie giocose, in lingua vernacola della Pieve d'Ornano), li Cummediôle di Petru Lucciana (1832-1909) tra cui In campagna, cummediôla in 2 atti, Francesco Domenico Falcucci cu lu Vocabolario dei dialetti della Corsica (pubbricatu postumu sulu ntô 1915 e ca ntroduci li gruppi ghj e chj a nnicari li sunuritati carattarìstichi dî parrati còrsi) e Santu Casanova (1850-1936) cu la cullana A tramuntana (1896-1914). Sorgi evidenti ‘n sta fasi lu prubbrema dâ nurmalizzazzioni di l'ortugrafìa dâ lingua scritta c’òccupa li linguisti corsi pi tuttu lu XX sèculu. A lu nizziu dû sèculu li pubbricazzioni piriòdichi A muvra (1920-39) e L’annu corsu (1923-36) appoi rinuminata L’Année Corse(1937-39) e doppu la mitati dû novicentu U Muntese (1955-72). Tra li scrittura dû XX sèculu c’hannu maiurmenti cuntribbuiutu â nurmalizzazzioni dû còrsu scrittu si cita Pascal Marchetti (1925-) auturi di Intricciate è cambiarine, dû corsu Le corse sans peine/U corsu senza straziu e dû dizziunariu corsu-francisi-talianu L'usu corsu.

Grammàtica[cancia | cancia la surgenti]

Artìculi ditirminativi (sing./plur.): u/i, a/i (ant. lu/li, la/li)

Artìculi nditirminativi: unu, una

Prunoma pirsunali: eiu, tu, ellu/ella/eddu/edda/iddu/idda, noi, voi, elli/eddi/iddi

Prunoma e aggittivi pussissivi: mèiu/mè, tòiu/tò, sòiu/sò, nostru, vostru, sòiu/sò

Prunoma e aggittivi addimustrativi: questu/quistu-questi/quisti (questo-questi), quessu/quissu-quessi/quissi, quellu/quiddu-quelli/quiddi (quello-quelli)

Verbi: Li verbi hannu funnamintarmenti quattru cuniugazzioni (, , -e/-a, -e/-ì) dî quali la secunna e la terza prisèntanu arcuni carattirìstichi cumuni.

Verbu esse/essa (èssiri):

  • Nnicativu prisenti: eiu sò/socu, tu sè/sì, ellu/eddu hè, noi semu, voi sete/seti, elli/eddi sò;
  • Nnicativu mpirfettu: eiu era/eru, tu eri, ellu/eddu era, noi eramu/erami, voi erate/erati, elli/eddi eranu/erani;
  • Nnicativu passatu rimotu: eiu fui/fubbi, tu fusti, ellu/eddu fù/fubbe, noi fuimu/fubbimu, voi fuste/fusti, elli/eddi funu/funi/fubbenu;
  • Nnicativu futuru: eiu saraghju, tu sarai/saré, ellu/eddu sarà, noi saremu, voi sarete/sareti, elli/eddi saranu/sarani;
  • Cuniuntivu prisenti: chi eiu sia/sii, chi tu sia/sìi, chi ellu/eddu sia/sii, chi noi sìamu/sìami, chi voi sìate/sìati, chi elli/eddi sìanu/sìani;
  • Cunjuntivu mpirfettu: chi eiu fussi, chi tu fussi, chi ellu/eddu fussi, chi noi fussimu/fussimi, chi voi fussite/fussiti, chi elli/eddi fussinu/fussini;
  • Cunnizziunali: eiu sarìa, tu sarìsti, ellu/eddu sarìa, noi sarìamu/sarìami, voi sarìate/sarìati, elli/eddi sarìanu/sarìani;
  • Gerunniu prisenti: essendu;
  • Gerunniu passatu: essendu statu;

Verbu avè (aviri):

  • Nnicativu prisenti: eiu aghju, tu ai, ellu/eddu hà, noi avèmu/èmu, voi avète/avèti/èti, elli/eddi anu/ani;
  • Nnicativu mpirfettu: eiu avia/aviu, tu avii, ellu/eddu avia, noi avìamu/avìami, voi avìate/avìati, elli/eddi avìanu/avìani;
  • Nnicativu passatu rimotu: eiu ebbi/abbi, tu avesti/avisti, ellu/eddu ebbe/abbe, noi ebbimu/avetimu, voi aveste/aviste/avetiti, elli/eddi ebbenu/abbenu/avetenu;
  • Nnicativu futuru: eiu avaraghju, tu avarai/avaré, ellu/eddu avarà, noi avaremu, voi avarete/avareti, elli/eddi avaranu/avarani;
  • Cunjuntivu prisinti: chi eiu abbia/aghjia, chi tu abbii/aghji, chi ellu/eddu abbia/aghja, chi noi àbbiamu/àghjimi, chi voi àbbiate/àghjiti, chi elli/eddi àbbianu/àghjini;
  • Cuniuntivu mpirfettu: chi eiu avissi, chi tu avissi, chi ellu/eddu avissi, chi noi avissimu, chi voi avissite/avissiti, chi elli/eddi avissinu/avissini;
  • Cunnizziunali: eiu avaria, tu avarìsti, ellu/eddu avarìa, noi avarìamu/avarìami, voi avarìate/avarìati, elli/eddi avarìanu/avarìani;
  • Gerunniu prisenti: avèndu;
  • Gerunniu passatu: avendu avùtu;

Cuniugazzioni ‘n -à - Verbu amà (amari):

  • Nnicativu prisenti: eiu amu, tu ami, ellu/eddu ama, noi amèmu, voi amate/amèti, elli/eddi amanu/amani;
  • Nnicativu mpirfettu: eiu amàva/amaìa, tu amàvi/amai, ellu/eddu amàva/amaìa, noi amavamu/amaìami, voi amavate/amaìati, elli/eddi amavanu/amaìani;
  • Nnicativu passatu rimotu: eiu ameti, tu amesti, ellu/eddu amete/ameti, noi ametimu/ametimi, voi amesti/ametiti, elli/eddi ametenu/ametini;
  • Nnicativu futuru: eiu amaraghju, tu amarai/amaré, ellu/eddu amarà, noi amaremu, voi amarete/amareti, elli/eddi amaranu/amarani;
  • Gerunniu prisenti: amèndu;
  • Gerunniu passatu: avendu amatu;

Cuniugazzioni ‘n -è - Verbu vulè (vuliri): Li rari verbi di sta cuniugazzioni ("aé", "duvè", "parè", "pudè", "sapé", "valè", "vulé") sunnu tutti irrigulari.

Cuniugazzioni ‘n -e/-a - Verbu teme/tema (temiri): Cumprenni p’asempiu li verbi "crede/creda" (cridiri), "corre/corra" (cùrriri), "rivede/riveda" (rividiri);

  • Nnicativu prisenti: eiu temu, tu temi, ellu/eddu teme/temi, noi timimu, voi timite/timiti, elli/eddi temenu/temini;
  • Nnicativu mpirfettu: eiu timìa/timìu, tu timìi, ellu/eddu timìa, noi timìamu/timiami, voi timìate/timìati, elli/eddi timìanu/timìani;
  • Nnicativu passatu rimotu: eiu timiti, tu timisti, ellu/eddu timite/timiti, noi timitimu/timitimi, voi timitete/timititi, elli/eddi timitinu/timititi;
  • Nnicativu futuru: eiu timaraghju, tu timarai/timaré, ellu/eddu timarà, noi timaremu, voi timarete/timareti, elli/eddi timaranu/timarani;
  • Gerunniu prisenti: timèndu;
  • Gerunniu passatu: avendu timùtu;

Cuniugazzioni ‘n -e/-ì - Verbu finisce/finì (finiri): Cumprenni p’asempiu li verbi "dorme/durmì" (dormiri), "copre/cuprì" (cummigghiari), "dì" (diri), "scopre/scoprì" (scummigghiari), "more/morì" (muriri), "vene/venì" (vèniri), "apparisce/apparì" (appariri), "costruisce/costruì" (custruiri), "finisce/finì" (finiri);

Vucabbulariu[cancia | cancia la surgenti]

Tabbella di cumparazzioni dî lingui neolatini:

Latinu Francisi Talianu Spagnolu Occitanu Catalanu Sicilianu Purtughisi Rumenu Sardu Còrsu
clave clef chiave llave clau clau chiavi chave cheie crae/crai chjave/chjavi
noctem nuit notte noche nuèit/nuèch nit notti noite noapte notte/notti notte/notti
cantare chanter cantare cantar cantar cantar cantari cantar cânta cantare/cantai cantà
capra chèvre capra cabra cabra cabra crapa cabra capra cabra capra
lingua langue lingua lengua lenga' llengua lingua língua limbă limba/lìngua lingua
platea place piazza plaza plaça plaça chiazza praça piaţă pratha/pratza piazza
pons pont ponte puente pònt pont ponti ponte pod ponte/ponti ponte/ponti
ecclesia église chiesa iglesia glèisa església cresia igreja biserică cheja/cresia chjesa/ghjesgia
hospitalis hôpital ospedale/spedale hospital espital hospital spitali hospital spital ispidale/ispidali/spitali spedale/spidali/uspidali
caseus
lat.vulg.formaticum
fromage formaggio/cacio queso formatge formatge caciu queijo brânză/caş casu casgiu

Diversi francisismi sunnu diffusamenti prisenti ntô còrsu (cu l'ovvia esclusioni di gallurisi e sassarisi li quali mmeci hannu subbutu vari sardignulismi e ibbirismi): "usina" (fàbbrica, di "usine"), "caminu di farru" (ferruvìa, di "chemin de fer"), "mèria/mèru"(sìnnacu, di "mairie/maire"), "nivellu" (liveddu, di "nivel/niveau"). Sempri ntô Còrsu di Còrsica sunnu mpiegati - pi lu cchiù di jurnalisti - tèrmini criati artificiarmenti d’arcuni prufissura di l'Univirsitati di Còrsica cu lu chiaru ntentu di priscìnniri di l'ària Italurumanza e di circari d’alluntanari lu còrsu di chissa. A li voti tali tèrmini tèntanu di sustituiri paroli esistenti e pirchissu nun hannu successu pressu li lucutura cumuni; unu di l’asempi è custituiutu dâ parola "scheleru" ca vulissi sustituiri "attentatu", partennu dû latinu scelus, sceleris (crimini). Va ussirvatu ca, ortrituttu, la canciata di scelus, sceleris ‘n "scheleru" nun pari rispittari la funètica còrsa, ca ‘n pirfettu accordu cu chidda Italurumanza hà giniratu "tempu" a pàrtiri di tempus, temporis.

Règuli d’ortugrafìa e di prununza[cancia | cancia la surgenti]

Lu corsu veni pi quantu pussìbbuli scrittu ‘n manera suvradialittali tralassannu li variazzioni dialittali nichi. Li règuli ginirali d’ortugrafìa scritta nun diffirìscinu assai di chiddi ‘n usu ntâ lingua taliana (ca dû restu hà statu pi sèculi l'ùnica lingua scritta), fatti sarvi arcuni particularitati:

  • Trascrizzioni radduppiata dî cunzunanti raffurzati comu ‘n talianu: "caru" (caru) rispettu a "carru" (carru);
  • Prisenza dû trittongu palatu-linguali -ghj- ca pirò nun veni radduppiatu: "aghju" (aiu), "ghjesgia" (cresia), "viaghju" (viaggiu), "ghjuntu" (junciutu). Lu gruppu nizziali spissu nun veni prununzatu (iesgia) ma veni comunca trascrittu. Ntô nord di l'ìsula la sò prununza è menu netta e tenni a -gg-. ‘N Gallura lu sonu veni mmeci usuarmenti trascrittu radduppiatu quannu raffurzatu: agghju", "viagghju" mentri ntô Sassarisi nun è prisenti e vira a -g- ("aggiu", "gesgia", "biaggiu", "giuntu");
  • Prisenza dû dittongu palatu-linguali chj: "chjodu" (chiovu), "ghjinochju" (ginocchiu). Puru nta stu casu ntô nord tenni a -ch- e ‘n Gallura lu sonu veni trascrittu radduppiatu quannu raffurzatu ("ghjinocchju") mentri ntô Sassarisi nun è prisenti e vira a -c- ("ciodu", "ginocciu")
  • Particularitati nta l’usu di l’accenti e dî "hè" (è), "hà" (ha), "à" (a, a lu), "è" (e), "hanu" (hannu), rispettu a lu sicilianu; ‘n gallurisi s’utilizza la grafìa taliana;
  • "Artìculi ‘n u"/ant."lu" (lu), "a"/ant."la" (la). Li formi arcàichi sunnu ancora ‘n usu ntô Gallurisi, ntô Capucursinu e spuradicamenti ntê zoni nterni.
  • Scrittura dâ "v-" suvradialittali: "viaghju" (prununza "biadju" a lu nord e "viadju" a lu sud e ‘n Gallura) macari ‘n casu d’elisioni ntâ prununza: "sùvaru" (prununza "sùuaru" o "sùaru"), "ventu" (prun. 'uentu o 'entu); puru ‘n stu casu sulu lu gallurisi trascrivi "sùaru", "'entu";

Varianti dû còrsu[cancia | cancia la surgenti]

Lu còrsu propiamenti dittu prisenta na certa omogginitati ma si suddividi essinziarmenti ‘n dui varianti, siquennu la catina cintrali di li munti e ‘n funzioni dâ cunfurmazzioni giogràfica di l'Ìsula (cu na dividenti ca passa, grossu modu, longu la lìnia c’unisci Ajacciu e Calcatoggiu, a nord di Bocognanu, lu Col (passu) di Vizzavona, a sud di Ghisoni supra lu Col (passu) di Verde e a sud di Ghisonaccia).

La discriminanti è rapprisintata funnamintarmenti dû diffirenti èsitu e/i ntermediu (pelu/pilu, seccu/siccu, questu/quistu), e/i finali (duttore/duttori, oghje/oghji, pane/pani, cuntinentale/cuntinentali), dâ variazzioni cacuminali armenu a fini parola pi -ll- ‘n -dd- (fratellu/frateddu, bellu/beddu, ellu/eddu, elli/eddi, stalla/stadda), lu plurali fimminili (case/casi, pere/peri), dû cumpurtamentu virbali (esse/essa, cunnosce/cunnoscia, vene/vena, corre/corra, parlate/parleti), la mutazzioni funètica ntâ prununza (gabu/capu, gane/cane, gorsu/corsu, cidà/cità, vragigu/fracicu) cu la sunurizzazzioni o tinzioni dî cunzunanti (face-fage/facce-face), supra la nittizza dâ prununza dî gruppi -ghj- e -chj- (gattu/ghjattu, giurnale/ghjurnale, cullegiu/culleghju) supra la prununza dâ -v- (binu/vinu, bacca/vacca):

  • Còrsu dû Nord o cismuntanu (cismontincu o supranu o supranacciu), ca custituisci la varianti cchiù diffusa e standardizzata, parratu ntâ zona norduccidintali ntê distritti di Bastia (Bastia) e Corte (Corti); Lu dialettu di Bastia e chiddu dû Capu Corsu, pi li sò caratturìstichi, putìssiru tràsiri tra li dialetti tuscani, rapprisintannu - tra l'àutru - la parrata cchiù vicina a lu Talianu standard rispettu a qualunca dialettu talianu. Sunnu cismuntani li dialetti ca ortri tutti li carattirìstichi citati prisèntanu, p’asempiu, èsitu ‘n chjamerebbe/i e quinni situati a nord di na lìnia c’unisci Piana, Vicu, Vizzavona, Ghisoni, Ghisonaccia (escludènnuli) e cumprènninu li suttagruppi dû Capu Corsu (Capicursinu) e di Bastia (Bastiacciu, i>e: destinu, ghjennaghju, secondu, bellezza; a>e: ferru, apertu, persona/personna, numeru, mercuri, canteraghju) dû dialettu di Cervioni (oltre a i>e ed a>e, u>o: ottanta, momentu, toccà, continentale; a>o: oliva, orechja, ocellu), nunchì l’àutri tra cui chiddu dâ Balagna (Balaninu) e di Corte (ca mantèninu li carattirìstichi ginirali dû còrsu: distinu, ghjinnaghju, sicondu, billezza, apartu, farru, marcuri, cantaraghju, uttanta, mumentu, tuccà, cuntinentale, aliva, arechja, acellu), lu Niulincu.
  • Corsu dû Sud o ortramuntanu (pumontincu o suttanu o suttanacciu), è la varianti cchiù arcàica e cunzirvativa, parrata ntê distritti di Sarteni (Sarté) e Portu-Vecchiu (Porti-Vechju). Cunzerva (comu macari lu sardignolu e a diffirenza dû còrsu cismuntanu) la distinzioni dî vucali brevi latini ĭ e ŭ (pilu, bucca). È carattirizzata nortri dâ prisenza di sònira cacuminali ‘n -ll->-dd-, p’asempiu "aceddu" (aceddu), "beddu" (beddu), "quiddu" (chiddu), "ziteddu" (picciottu). La lingua parrata a Ajacciu (Aiacciu) prisenta carattirìstichi di tranzizzioni. Sunnu tutarmenti pumontinchi li dialetti dû Taravisi (Taravesu, -dd- cacuminali sulu pi -ll-: frateddu, suredda, beddu; ma cunzirvazzioni di -gl-: piglià, famiglia, figliolu, vogliu; ma nun cunzerva li vucali -i- e -u- curti latini: seccu, peru, rossu, croci, pozzu), dû Sartinisi (Sartinesu, cunzirvativu, vucali -i- e -u- curti latini: siccu, piru, russu, cruci, puzzu; canciamentu -rn->-rr-: forru, carri, corru; cacuminali macari pi « gl »: piddà, famidda, fiddolu, voddu; furmi virbali ‘n cantàvami, cantàvani; plurali maschili ‘n -i>-a: l'ochja, i poma; ma cu èsitu ‘n eddu/edda/eddi), di l`Alta Rocca (Rucchisgianu, tra li cchiù cunzirvativi e puri, cu èsitu ‘n iddu/idda/iddi, la cacuminali -dd- puru pi -gl-: piddà, famidda, fiddolu, voddu, -i- e -u- curti latini e cu àutri particularitati ca l’accòstanu nutevurmenti a lu gallurisi), e dâ riggiuni miridiunali tra Portu Vecchiu (Portivechjacciu) e la ntruterra di Bonifaciu (cacuminali ‘n -dd- puru pi -gl- comu nta l'Alta Rocca ma cu -u>-i: fiumu, paesu, patronu; evuluzzioni dû plurali maschili -i>-a: i letta, i solda, i ponta, i foca, i mura, i loca, i balcona; furmi virbali ‘n cantàiami, cantàiani; -i- e -u- curti latini, èsitu eddu/edda/eddi a Portu Vecchiu ma iddu/idda/iddi a Figari). Li dialetti pumontinchi sunnu quinni dilimitati di na lìnia ca passa a sud di Porticciu, Bastelica, dû Col (passu) di Verde e di Solenzara (escludènnuli).
  • A li màrgini (a nord e sud) di sta dividenti c’è na zona ntermedia di tranzizzioni ntê quali ci sunnu arcuni carattirìstichi assimilàbbili a ognadunu dî gruppi, nunchì p’àutri particularitati lucali. Sunnu di tranzizzioni tra chiddi cismuntani li dialetti dâ zona tra Piana a Calcatoggiu e dâ Cinarca cu Vizzavona (ca prisèntanu p’asempiu èsitu virbali ‘n chjamarìa comu a lu sud), nunchì chiddi dû Fiumorbu tra Ghisonaccia e Ghisoni (fiumorbacciu, ca prisenta la cacuminali) e tra chiddi pumontinchi l'ajaccinu (aiaccinu, veru cruciolu d'ammiscati, ma cu na basi pumontinca e lu -ll->-dd- cacuminali ‘n fini di parola, prununza netta di -ghj-, plurali fimminili ‘n -i, "cane" e "accattà" e nun "ghjacaru" e "cumprà", "ellu"/"ella" e nun "eddu"/"edda"; variazzioni nichi: "sabbatu">"sabbitu", "u li dà">"ghi lu dà"; sillabba finali spissu truncata e accintata: "marinari">"marinà", "panatteri">"panattè", "castellu">"castè", "cuchjari">"cuchjà") e li dialetti dâ Gravona (ca pirò armenu ntâ parti miridiunali hannu caràttari cchiù spiccatamenti pumontincu), lu bastelicaccio (ca fussi pumontincu ma prisenta arcuni particularitati cu lu sò tìpicu rutacismu: Basterga) e lu dialettu di Solenzara (ca nun cunzerva li vucali -i- e -u- curti latini: seccu, peru, rossu, croci, pozzu).

Li dialetti parrati nta lu stremu nord dâ Sardigna sunnu strittamenti mparintati ô còrsu:

  • Gallurisi (gadduresu), parratu ntâ riggiuni sardignola dâ Gallura (Gaddura), cumprinnenti la citati di Tempio Pausania (Tempiu), e l'Ìsula di La Maddalena (A Madalena), a li voti erroniamenti classificatu pi mutivi giogràfici comu affirenti a lu sardignolu, prisenta nutivulìssimi affinitati grammaticali, lissicali e morfològgichi cu lu còrsu dû sud (‘n particulari cu la riggiuni di Sarteni e di l'Alta Rocca), di cui è cunzidiratu na varianti o n'idioma affini. Lu dialettu di furmazzioni cchiù ricenti di l'Ìsula di La Maddalena (Isulanu) è di fattu lissicarmenti assimilàbbili a lu còrsu ortramuntanu ma hà pigghiatu dû gallurisi la struttura grammaticali. Lu gallurisi cumuni prisenta comunca quasi tutti li carattirìstichi prisenti ntô pumontincu dâ riggiuni di l'Alta Rocca cu àutri dâ riggiuni di Sarteni e Portu Vecchiu. Rispettu a lu corsu miridiunali lu gallurisi si diffirenzia essinziarmenti pi lu rutacismu cuntrariu r>l (p'asempiu "poltu", "veldi" pi portu, verdi), l'utilizzu di l'artìculu "lu/la/li" a lu postu di "u/a/i", la ridizzioni di "qu>k" ("calchi", "candu", "cattru", "chici/chinci" pi quarchi, quannu, quattru, ccà) e pi nummurusi tèrmini d’orìggini sardignola (o comunca facenti parti di lu substratu sardignolu e ca arrìvanu a furmari circa lu 20% dû lèssicu gallurisi) o ibbèrica, ca custituìscinu senza dubbiu la diffirenza maiuri a liveddu lissicali tra corsu e gallurisi.
  • Sassarisi (sassaresu), è mmeci cunzidiratu un dialettu di tranzizzioni tra còrsu e sardignolu, ‘n quantu nunustanti havi mantinutu grammàtica, sintassi e bona parti dû vucabbulariu d’orìggini còrsa pumontinca hà comunchi assurbutu nutivulìssimi prèstiti lissicali e funètici dû sardignolu logudorisi. Lu castillanisi (castiddanesu) è una sò varianti ca manteni maiurmenti li caràttari lissicali e funètici dû gallurisi rispettu a lu sassarisi standard.

Asempi ntê principali varianti[cancia | cancia la surgenti]

Li passatempi

Sicilianu

Li passatempi

Nascìi ‘n Tuscana e ci passai l’anni megghi dâ mè giuvintuti. Arricordu, quannu èramu picciotti, ca li nostri matri ni mannàvanu suli a fàciri lu vagnu. A ddu tempu la praia era china di rina, senza scogghi né rocci e si stava a mari uri finu a quannu, paunazzi dû friddu appoi ni jèvamu a arrutuliari nta dda rina vugghienti dû suli. Appoi l'ùrtimu tuffu pi livàrini la rina attaccata â peddi e turnàvamu a casa ca lu suli avìa calatu, a l'ura di cena. Quannu scurava nuiàutri picciotti ni mannàvanu a cògghiri granci, cu la luci, ca sirvìa pi mèttiri l'isca a l’ami pi piscari. Nni cugghiamu a munzeddu, appoi ‘n casa li mittìamu ntôn sacchettu chiusu ‘n cucina. Na matina nta cui n’avìamu jisati ca scurava ancora, quannu jemmu a pigghiari lu sacchettu era vacanti e li granci firriàvanu pi tutti li càmmari e abbisugnammu cchiù di menz'ura pi cugghìrili tutti.


Capraisi

I passatempi

Sigghi natu a Capraia e g'hagghi passatu li mégghiu anni di la me ghiuvinézza. Ricordu quandu èrami zitèlli chi le nosse ma' ci mandèvani da ssòli a fa' u bagnu. Allóra la piagghia ère piena di réna, senza scógghi né rocce e ci stève in mare dill'òre finu a quandu paunazzi da u freddu po' ci andèvami a rivòrtule in quella réna bullènte da u sole. Po' l'urtimu ciuttu pe' levacci la réna attaccata a la pella e riturnèvamì in casa chi u sole ère ghià calatu, a l'ora di cena. Quandu fève bugghiu a no'zitèlli ci mandèvani a fa' granchi, cu la lusa, chi ci vulèvani pe' annésche l'ami pe' pèsche. Ne ricugghièvami a mandilate piene po' in casa li mettivami in de un sacchéttu chiòsu in cusina. Una matìna chi c'èrami orzati chi ère sempre bugghiu, quandu simmi andati a pigghie u sacchéttu ère vòtu e li granchi ghirèvani pe' ttutte le càmmare e c'è vulutu più di mezz'ora a ricugghiàli tutti.


Corsu cismuntanu

I passatempi

Sò natu in Corsica è aghju passatu i megli anni di a mio ghjuventù. Ricordu quand'èramu zitelli chì e nostre mamme ci mandavanu soli a fà u bagnu. Tandu a pieghja era piena di rena, senza scogli né cotule e ci ne stàvamu in mare per ore fin'à quandu, viola per u freddu, dopu ci n'andavamu a vultulàcci in quella rena bullente da u sole. Po' l'ultima capiciuttata per levacci a rena attaccata à a pelle è vultavamu in casa chì u sole era di ghjà calatu, à l'ora di a cena. Quandu facìa bughju à noi zitèlli ci mandàvanu à fà granchi, cù u lume, chì ci vulìa per innescà l'ami per a pesca. N'arricuglìamu à mandilate piene po' in casa i punìamu ind'à un sacchéttu chjosu in cucina. Una mane chì c'èramu arritti ch'èra sempre bughju, quandu simu andati à piglià u sacchettu ellu èra biotu è i granchi giravanu per tutte e camere è c'hè vulsuta più di mezz'ora à ricoglilli tutti.


Corsu pumuntanu

I passatempi

Sòcu natu in Corsica e v'agghju passatu i mèddu anni di a me ghjuvintù. M'ammentu quand'érami zitéddi chi i nosci mammi ci mandàiani da par no' a fàcci u bagnu. Tandu a piaghja ghjéra piena di rèna, senza scóddi né ròcchi e si staghjìa in mari ori fin'a quandu, viola da u fritu andàghjìami a vultulàcci in quidda rèna buddènti da u soli. Dapo', l'ultima capuzzina pa' livàcci a réna attaccata a à péddi e turràiami in casa chi u soli era ghjà calatu, à l'ora di cena. Quandu facìa bughju à no' zitéddi ci mandàiani à fa' granci, cù a luci, chi ci vulìa par inniscà l'ami pa' piscà. N'arricuglivàmi a mandili pieni e dapoi in casa i mittìami drent'a un sacchettu chjusu in cucina. Una matìna chi ci n'érami pisàti chi ghjéra sempri bughju, quandu sèmu andati à piddà u sacchéttu iddu éra biotu è i granci ghjiràiani pa' tutti i càmmari e c'hè vuluta più di mez'ora pa' ricapizzulàlli tutti.


Gallurisi

Li passatempi

Sòcu natu in Gaddura e v'agghju passatu li mèddu anni di la mè ciuintù. M'ammentu candu érami stéddi chi li nostri mammi ci mandàani da pal noi a fàcci u bagnu. Tandu la piaghja éra piena di rèna, senza scóddi e né ròcchi e si stagghjìa in mari ori fin'a candu, biaìtti da lu fritu andaghjìami a vultulàcci in chidda rèna buddènti da lu soli. Dapoi, l'ultima capuzzina pa' bucàcci la réna attaccata a la péddi e turràami in casa chi lu soli éra ghjà calatu, a l'ora di cena. Candu facìa bugghju a noi stéddi ci mandàani a fa' granchi, cu la luci, chi vi vulìa pa' inniscà l'ami pa' piscà. N'accapitàami a mandili pieni e dapoi in casa li mittìami indrent'a un sacchéddu chjusu in cucina. Una matìna chi ci n'érami pisàti chi éra sempri lu bugghju, candu sèmu andati a piddà lu sacchéddu iddu éra bòitu e li granchi ghjràani pa' tutti li càmbari e v'è vuluta più di mez'ora pa' accapitàlli tutti.


Sassarisi

Li giógghi (L’apènti)

Soggu naddu in Sassari e inchìbi aggiu passaddu li mégli’anni di la me’ pizzinìa. M’ammentu, candh’érami minori (pizzinni, criaduri), chi li nosthri mammi zi mandàbani a fazzi lu bagnu a la sola. Tandhu l'ipiàggia éra piena di rèna, senza (chena) ischògliu e rocca e si isthazìa a mogliu ori finz’a candhu, biatti da lu freddu andàbami a burthulàzzi in chiddha réna buddèndi da lu sori. A dabboi l’ulthimu cabuzzòni pa’ bugganni la réna appizzigadda a la péddhi e turràbami a casa chi lu sòli éra già caladdu, a l’ora di zinà. Candhu si fazìa buggiu a noi pizzinni zi mandàbani a piglià granchi, cu’ la luzi chi vi vulìa pa’ innischà l'amu pa’ pischà. Ni pigliàbami umbè e a dabboi in casa li punìami a drentu a un sacchéttu sarraddu i’ la cuzina. Un manzanu chi zi n’érami pisaddi chi éra ancóra buggiu, candhu semmu andaddi a piglià lu sacchéttu eddu éra bioddu e li granchi giràbani pa' tutti li càmari (apusènti) e v'è vuludda più di mez'ora a accuglìnnili tuttigànti.


Casthiddanisi

Li passatempi

Soggu naddu in Castheddu Saldhu è inghì aghju passaddu li megliu anni di la mè piccinìa. M'ammentu cand'èrami minori chi li nosthri mammi ci mandavani a fà lu bagnu a la sola. Tandu l'ippiaggja era piena di rena, senza ischogli é rocca e s'isthaccia ori finc'a candu, biàtti da lu freddu andavami a busthulacci in chidda rena buddendi da lu soli. Dabboi l'ulthimu cabucioni pà buggani la rena appicicadda a la pèddi e turravami a (in) casa chi lu soli era gjà caladdu, a l'ora di cinà. Candu facia bughju à noi piccinni ci mandavani a piglià granchi, cù la luci chi vi vulia pà innischà l'àmu pà pischà. Ni pigliavami umbè é dabboi in casa li puniami a drentu un sacchettu sarraddu i' la cucina. Un mangianu chi ci n'erami pisaddi chi era ancora bughju, candu semmu andaddi à piglià lu sacchettu eddu era bioddu é li granchi giràvani pà tutti li càmmari è v'é vuludda più di mezz'ora pà accuglinnili tutti.

Asempi di còrsu littirariu[cancia | cancia la surgenti]

estrattu di U sirinatu di Scappinu (1817) di Salvatore Viale:
(IV-XL) O Specchiu d'e zitelle di la pieve,
O la miò chiara stella matuttina,
Più bianca di lu brocciu e di la neve,
Più rossa d'una rosa damaschina,
Più aspra d'a cipolla, e d'u stuppone,
Più dura d'una teppa, e d'un pentone.

(IV-L) Bulentier lascierie d'esse Scapinu,
per esse u casacchin, ch'eo ti dunai,
E stringhje lu tò senu alabastrinu;
E or chi durmendu in lettu ti ne stai,
Oh fussi u cavizzale, o u cuscinettu,
O u lenzolu supranu d'u tò lettu!
Ninna Nanna di Sarteni:
Quandu saréti majori
currareti par li piani
l'arbi turnarani fiori
l'oliu currarà à funtani
Turnarà bàlzamu fini
tutta l'acqua di u mari
Tutti li vostri antinati
erani omi famosi
erani lesti è gagliardi
sanguinarii è curaghjosi
M'aviani sempri all'appostu
cutràchini è beddi cosi.


Frasi e paroli basi[cancia | cancia la surgenti]

Salutarsi:<br\>

ciau: salutu
sarvi: salute
bonjornu: bonghjornu
bonasira: bonasera
bonanotti: bonanotte/bonanotti
ah comu và?: cume/cumu site?/comu seti?
comu sî?: cume/cumu/comu stai?
allura?: tandu?/allura?
di chi stati parrannu:?: a vi discurrite?
tuttu bonu?: a ti passi?

Scusàrisi / Arringrazziari:<br\>

mi scusassi/pi favuri: mi scusu/pè piacè
scusàtimi: scusatemi/scusetimi
grazzi / v’arringrazziu: grazia/a ringrazziavvi
mi fà assai piaciri: mi face assai piacè
fui ju: sò statu eiu
mi virgognu: mi vargognu

Canuscirisi:<br\>

d’unni siti / d’unni viniti?: d'induve site/seti?/di quale ne site/seti?
siti di Bastia?: site bastiacciu?
nun siti corsu?: ùn sariate micca Corsu?
sugnu ajaccinu: eiù sò/socu Aiaccinu
unni nascisti?: induve site natu?
nascìi a Bonifaciu: sò natu in Bunifaziu


Accittari, suggiriri e prupòniri:<br\>

sugnu d'accordu: hè detta
và beni: va bè
fazzu comu dicisti: aghju da fà cum'è tù dici
facemu na partita a dama?: a ci femu una dama?


Addumannari quarchiccosa:<br\>

pozzu vèniri cu vuiàutri?: possu vene incù voi?
pozzu manciari?: manghjà, possu?


Dari valutazzioni:<br\>

pi quantu a mìa: in quant'è a mè...
(ju) penzu ca...: pensu chì...
(ju) criju ca: credu chì...
(ju) sugnu sicuru e certu ca...: sò sicuru è certu chi...
(ju) sugnu cummintu ca: sò scunvintu chì...


Nnicari quarchiccosa o quarchidunu:

miràculu! / pi furtuna!: mirallu!
talìa!: feghja!/fideghjia!
l'hai ccà avanti!!: l'hai quì davanti!
la vidi sta fìmina?: a vedi st'a donna?
lu vidi st’omu?: u vedi st'omu?
la vidi sta picciotta?: a vedi sta figlia?/sta zitedda?
lu vidi stu picciottu?: u vedi sto figliolu/stu ziteddu?
lu vidi stu/a carusu/a?: a/u vedi sto/a cininu/a/zitidducciu/a?

Noti:<br\> Essennu lu corsu furmatu di diversi varianti, li paroli ‘n arcuni casi ponnu canciari di zona a zona.

Asempi di paroli tra corsu cismuntanu e corsu pumuntanu[cancia | cancia la surgenti]

Corsu cismuntanu Corsu pumuntanu Sicilianu
a giuventù a ghjuventù la giuvintuti / la picciuttanza
ghjunghje ghjungna jùnciri
manghjà magnà manciari
zitellu ziteddu carusu
cavallu cavaddu cavaddu
collu coddu coddu
stella stidda stidda
pelle peddi peddi
ellu / ella iddu / idda iddu / idda
piglià piddà pigghiari
famiglia famidda famigghia
paglia padda pagghia
fornu furru furnu
carne carri carni
parlate parleti vuiàutri parrati
pàrlanu pàrlani iddi pàrranu
simu semu nuiàutri semu
cane ghjàcaru cani
sì / sè sì, sini
esse essa èssiri
accende accenda addumari
corre corra cùrriri
cunnosce cunnoscia canùsciri
induve induva unni, dunni, duvi
u mare u mari lu mari / ‘u mari
u pane u pani lu pani / ‘u pani
a volpe a vulpi la vurpi / ‘a vurpi

Asempi[cancia | cancia la surgenti]

Sicilianu Corsu Gallurisi
la terra / 'a terra a terra/a tarra la tarra
lu celu / 'u celu u celu/i lu celi
l'acqua l'acqua l'ea
lu focu / 'u focu u focu lu focu
l'omu l'omu l'omu
la fìmina / 'a fìmina a donna la fèmina
manciari manghjà manghjà/magnà
bìviri / vìviri beie/bì
granni grande/grende/grandu mannu/grendi/grandi
nicu chjùcu/pìcculu/mischinu/minori minori/picculu
lu burru / 'u burru u butiru/a grètula lu buttirru
lu mari / 'u mari u mare/u mari lu mari
lu jornu / 'u jornu u ghjornu la dí
lu ciuri / 'u ciuri u fiore/fiori lu fiori
la scigna / 'a scigna a scimia la municca
la tacca / 'a macchia a tacca/a macula la tacca
la testa / 'u capu u capu lu capu
la finestra / 'a finestra u purtellu/u purteddu lu balconi/lu pulteddu
lu tàulu / 'u tàulu u tavulu la banca
lu chiattu / 'u chiattu u piattu lu piattu
lu stagnu / 'u stagnu u stagnu lu stagnu
lu lacu / 'u lacu u lagu/lavu lu lagu
n’aranciu un aranciu un aranciu
la scarpa / 'a scarpa u scarpu lu calzari/lu scalpu
la zanzàra / 'a zanzàra a zinzala la zínzula
la luci / 'a luci a luce/a luci la luci
n'ugnu un'unghja un'unghja/un'ugna
lu lepru / 'u lebbru a lèvura/a levra/u lèparu lu lèpparu
la vurpi / 'a vurpi a volpe/a vulpi lu maccioni
lu ghiacciu / 'u ghiazzu u ghjacciu lu ghjacciu
lu cicculatu / 'u cicculatti a cicculata lu cioccolatu
l'aèriu l'aviò l'aereu /l'apparecchju
la valli / 'a vaddi a valle/a vaddi la vaddi
lu munti / 'u munti u monte/u monti lu monti
lu ciumi / 'u ciumi u fiume/u riu/u fiumu lu riu
la muntagna / 'a muntagna a muntagna la muntagna
la strata (extraurbana) a strada/u caminu la strada/lu caminu
la strata (urbana) a stretta/u carrughju la strada/la carrera/la stritta
lu carusu / 'u carusu u zitellu/u ziteddu lu steddu
lu nnunatu / 'u nnunatu u ciruculu/pargulettu/piuppiunellu la criatura/lu stidducciu
la ferruvìa / 'a ferruvìa u caminu di farru/a ferruvia la ferruvia
lu sìnnacu / 'u sìnnucu u merru/u meru/u merre lu sìndacu
lu municipiu/lu Cumuni u merria/u meria/a Casa Cumunale/a Casa Cumuna la Cumuna/la Casa Cumunali
la stazzioni la gara/a stazioni la stazioni
la màchina la vittura la vittura/la macchina

Li nùmmari[cancia | cancia la surgenti]

1 unu
2 dui
3 tre
4 quattru
5 cinque
6 sei
7 sette
8 ottu
9 nove/novi
10 dece/deci
11 ondeci/ondici
12 dodeci/dodici
13 tredeci/tredici
14 quattordeci/quattordici
15 quindeci
16 sedeci/sedici
17 dicessette/dicissette
18 diciottu
19 dicennove/dicinnovi
20 vinti/venti
21 vintunu
22 vintidui
23 vintitrè
24 vintiquattru
25 vinticinque
26 vintisei
27 vintisette
28 vintottu
29 vintinove/vintinovi
30 trenta
40 quaranta
50 cinquanta
60 sessanta/sissanta
70 settanta/sittanta
80 ottanta
90 nuvanta/novanta
100 centu
200 duiecentu / duie centu
300 trecentu / trè centu
400 quattrucentu / quattru centu
500 cinquecentu / cinque centu
1000 mille
2000 duiemila / duimila
1,000,000 un milione/un millione
1,000,000,000 un miliardu

Li jorna dâ simana[cancia | cancia la surgenti]

Sicilianu Corsu Gallurisi
Luni Luni Luni
Marti Marti Malti
Mèrcuri Mercuri/Marcuri Màlcuri
Jovi Ghjovi¹ Ghjoi
Vènnari Venneri/Vènnari² Vènnari
Sàbbatu Sàbbatu Sàbbatu
Dumìnica Dumènica/Duminica Dumínica

Note:<br\> ¹àutra furma usata è Ghiovi<br\> ²àutri furmi usati Veneri, Venari, Vendari, Venderi

Li misi[cancia | cancia la surgenti]

Sicilianu Corsu Gallurisi
Jinnaru Ghjennaghju/Ghjnnaghju Ghjnnagghju
Frivaru Ferraghju/Friaghju Friagghju
Marzu Marzu Malzu
Aprili Aprile/Aprili Abrili
Maiu Maghju Magghju
Giugnu Ghjugnu Làmpata
Giugnettu Lugliu/Luddu Agliola
Austu Aostu/Austu Austu
Sittembri Settembre/Sittembri Capidannu
Ottubri Ottobre/Uttovri/Uttrovi Santigaini
Nuvembri Novembre/Nuvembri Santandria
Dicembri Decembre/Dicembri Natali

Nota:<br\> ‘n gallurisi, ntô linguaggiu cumuni, spissu li furmi tradizziunali làmpata, agliola, capidannu, Santigaini, Santandria e Natali tènninu a èssiri sustituiuti rispittivamenti di ghjugnu, luddu, sittembri, uttobri, nuembri e dicembri.

Li staggiuni[cancia | cancia la surgenti]

Sicilianu Corsu Gallurisi
Primavera primavera/veranu/branu branu/primmaera
Stati istate/istati statiali/istiu
Autunnu autunnu/vaghjimu vagghjimu/ottugnu
Mmernu invernu/invarru varru

Li pasti[cancia | cancia la surgenti]

Sicilianu Corsu Gallurisi
Culazzioni Cullaziò/Cullazione Smulzu
Pranzu Pranzu Gustari
Mirenda Merenda/Mirenda Mirenda
Cena Cena Cena

La cucina[cancia | cancia la surgenti]

Sicilianu Corsu Gallurisi
Acqua Acqua Ea
Vinu Vinu Vinu
Birra Biera Birra
Acitu Acetu Acetu
Ogghiu Oliu Ociu
Latti Latte/i Latti
Meli Mele/i Méli
Ovu Ova Oa
Pani Pane/i Pani
Risu Risu Risu
Prosciuttu Prisuttu Prusciuttu
Sausizza Salciccia Salticcia
Zùccuru Zùccaru Zùccaru
Sali Sale/i Sali
Patata Pomu Pomu
Pulenta Pulenda Pulenta
Furmaggiu Casgiu/Formaggiu Casgiu
Cafè Caffè Caffè
Pisci Pesce/Pesciu/Pisciu/Pisce Pesciu
Carni Carne/Carri Carri
Virdura Ortaglia/Urtaglia/Ortame Ultalizia
Pasta Pasta Pasta
Pizza Pizza Pizza
Fucazza Fucaccia Coccu/Fucaccia
Viscottu Biscottu Biscottu
Turta Torta Tulta
Tunnu Tonnu Tonnu
Suppa Suppa/Minestra Minestra/Suppa
Sògghiula Sogliula Sogliula

Noma dî citati corsi[cancia | cancia la surgenti]

Nomu sicilianu Nomu corsu Nomu francisi
Aiacciu Aiacciu Ajaccio
Bastia Bastia Bastia
Corti Corti Corte
Calvi Calvi Calvi
Sartena Sartè Sartène
Bonifaciu Bunifaziu Bonifacio
Portu Vecchiu Portivechju Porto Vecchio
Ìsula Russa Isula Russa L'Île-Rousse
Prupianu Prupià Propriano
San Fiurenzu San Fiurenzu Saint-Florent

Li nòmira dî citati còrsi sunnu pratticamenti tutti d'orìggini taliana, poichì la lingua culta mpiegata ‘n Còrsica sinu â mpusizzioni pi liggi (secunna mitati dû XIX sèculu) dû francisi, era la lingua taliana. Granni parti dî centri maiuri, nortri, foru funnati o prumussi a lu rangu di citati pi nizziativa dî cuverni Pisanu e Ginuvisi. Macari doppu la cunquista francisa sulu dui nòmira di citati ‘n Corsica foru cumpretamenti francisizzati, Isula Russa, addivintatu L'Île-Rousse e San Fiurenzu, addivintatu Saint-Florent. Autri canciamenti nichi riguardaru Aiacciu, pi la quali fu utilizzata la furma taliana arcàica Ajacciu e Sartena, addivintatu Sartène, ortri a l'agghiunciuta d’un trattinu tra tutti li nòmura duppi (p’asempiu Portu-Vecchiu pi Portu Vecchiu). La dinuminazzioni di Tox succidìu mmeci prima dâ cunquista francisa ‘n quantu era già utilizzata comu varianti altirnativa a Tòcchisi (ancora oi furma còrsa). La virsioni còrsa dî nòmura dî citati è comunchi assai pròssima a chidda taliana.

Bibliografia[cancia | cancia la surgenti]

  • FALCUCCI, Francesco Domenico. Vocabolario dei dialetti della Corsica. 1915
  • MARCHETTI, Pascal. Intricciate è cambiarine. Éd. Beaulieu, 1971
  • CECCALDI, Mathieu. Dictionnaire corse-français. Éditions Klincksieck, 1974
  • MARCHETTI, Pascal. Le corse sans peine (U corsu senza straziu). Chennevières sur Marne: Assimil, 1974
  • MELILLO, A.M. Profilo dei dialetti italiani: Corsica. Pisa: Pacini Editore, 1977
  • AGOSTINI, Pàulu Marìa. L'usu di a nostra lingua. 1984
  • FUSINA, Jaques. Les racines de la vie, La Corse naturelle. Paris: Éditions CRITT/DRAE/DRT, 1991
  • SAINT-BLANCAT, C. (a cura di). La Corsica. Identità Etnico-Linguistica e Sviluppo. Padova, CEDAM, 1993
  • FUSINA, Jaques. Parlons Corse. Paris: Éditions L'Harmattan, 1999
  • MARCHETTI, Pascal. L'usu còrsu (diziunariu corsu-talianu-francese). Éditions Stamperia Sammarcelli, 2001
  • DURAND, Olivier. La lingua còrsa. Brescia: Paideia Editrice, 2003 - ISBN 88-394-0674-3

Culligamenti sterni[cancia | cancia la surgenti]