Libbiralìsimu

John Locke, filusofu ngrisi, unu dî funnatura dû libbiralismu

Li tèrmini libbiralismu e libbirali vennu usati sia ntô linguaggiu cumuni ca ntâ tiurìa pulìtica cu significati diversi. Ccà n'accupamu esclusivamenti dû libbiralismu comu duttrina pulìtica. Ntô linguaggiu cumuni libbiralismu pò èssiri usatu comu sinònimu di magnanimitati e larghizza di viduti. La palora veni dâ francisi libéral (zoè "libbirali"). 

A picca a picca versu lu nizziu dû sèculu XIX libbirali accuminzau a divèniri aquivalenti di "favurèvuli a lu ricanuscimentu dî libbirtati ndividuali e pulìtichi". La prima citazzioni 'n lingua ngrisa cu stu significatu acchiana ô 1801. 'N sensu mudernu si riteni ca lu tèrmini libbiralismu fu usatu pâ prima vota ntô 1812 'n Spagna ntô parramentu riggiunali (las Cortes) di Càdici. Li ràdichi dû libbiralismu sunnu tuttavìa assai cchiù antichi. Ponnu èssiri attruvati ntê duttrini giusnaturalìstichi di John Locke, ntê tiurìi dî filòsufi scuzzisi David Hume (Edimmurgu, 1711-1776) e Adam Smith (1723–1790) e nta l'Illuminismu francisi. 

Sturicamenti lu libbiralismu nasci comu ideoluggìa dâ burghisìa ntô mumentu 'n cui idda lutta contra li munarchìi assuluti e li privileggi di l'aristucrazzìa a partiri dâ fini di lu sèculu XVIII. L'èsitu di sta lutta porta a l'istaurazzioni dû Statu libbirali. 

Lu libbiralismu è prubbabbilmenti, nzèmmula â dimucrazzìa e ô sucialismu, la duttrina ca cchiù nfruinzau la cuncizzioni muderna dû Statu e dû sô rapportu câ sucitati. Si pò dìciri ca cuntaminau quasi tutti l'àutri duttrini suciu-pulìtichi: si parra nfatti di libbiraldimucrazzìa pi ndicari li dimucrazzìi muderni, ma videmma di sucialismu libbirali (o libbiralsucialismu), di cattulicèsimu libbirali e macari di cumunismu libbirali. Propiu pi chistu però, difiniri l'idintitati dû libbiralismu 'n quantu tali è diffìcili, puru siddu esìstinu pinzatura ca si difinìscinu libbirali senza àutri accizzioni videmma ê nostri jorna. A prupòsitu dû libbiralismu comu cunciputu dî sô funnatura, c'havi mmeci n'idintitati chiuttostu chiara, jamu a parrari di libbiralismu clàssicu o puru.

Si pò dìciri a ogni modu ca zoccu cuntraddistingui lu libbiralismu pulìticu 'n ogni èbbica stòrica è la cridenza nta l'esistenza di dritti funnamintali e nun viulàbbili ca fannu capu ô ndividuu e l'aguagghianza di li citadini davanti â liggi (aguagghianza furmali). Lu puntu di vista di lu ndividuu e lu gudimentu dâ libbirtati ndividuali è cunziddiratu lu paràmitru vàlidu pi judicari la buntati di n'urdinamentu pulìticu/suciali. Nni st'òttica li putiri dû Statu hannu a ncuntrari lìmmiti bon pricisi pi nun lèdiri li dritti e li libbirtati di li citadini. Nni diriva lu rifiutu di vota 'n vota di l'assulutismu munàrchicu, dû cliricalismu, dû tutalitarismu e 'n ginirali d'ogni duttrina ca pruclama/abbannìa lu sacrificiu dû ndividuu 'n nomu di fini esterni a iddu.

Lu risvoltu dû libbiralismu 'n materia riliggiusa è lu laicismu e la siparazzioni tra Statu e Cresia: ntê palori di Camillu Cavour "Lìbbira Cresia 'n lìbbiru Statu". Ma lu libbiralismu è laicu videmma pirchî addumanna ô Statu di nun ntirfiriri ntê scelti murali ndividuali: "Nuddu mi pò custrìnciri a èssiri filici a sô modu (comu zoè iddu si mmàggina lu benèssiri di l'àutri òmini), ma ognidunu pò ricircari la filicitati pâ via c'a iddu ci pari bona, purchî nun reca priggiudizziu â libbirtati di l'àutri di tènniri ô stissu scopu." (Immanuel Kant).

E' nicissariu nfini arricurdari ca ntê Stati Uniti lu tèrmini liberal havi na sfumatura di significatu diversa: putissi èssiri traduciutu cu prugrissista o sucialdimucràticu chiuttostu ca cu libbirali. Pari ca l'usu dâ palora liberal pi difiniri iddi stissi di parti di l'ex-sustinitura di lu New Deal nta l' USA fu duvutu ô fattu ca lu maccartismu avìa rinnutu la palora sucialista signu di suspetti simpatìi suviètichi.

Libbiralismu/Libbirismu

Lu filòsufu scuzzisi Adam Smith è cunziddiratu lu patri dâ duttrina libbirista

La lingua taliana poni na distinzioni tra libbiralismu e libbirismu: mentri lu primu è n'ideoluggìa pulìtica, lu secunnu è na duttrina ecunòmica ca tiurizza lu disimpegnu dû Statu di l'econumìa: pirciò n'econumìa libbirista è n' econumìa di mircatu nun timpirata di ntirventi esterni. 

La lingua francisa parra di libéralisme politique (libbriralismu pulìticu) e libéralisme économique (libbiralismu ecunòmicu) st'ùrtimu chiamatu videmma laissez-faire, littiralmenti. lassati fàciri!), lu spagnolu di liberalismo social e liberalismo económico. La lingua ngrisa parra di free trade (lìbbiru cummerciu) ma usa lu tèrmini liberalism macari pi rifirìrisi ô libbirismu ecunòmicu. Neo-liberalism ('n sicilianu niulibbirismu) è lu tèrmini usatu pi ndicari na duttrina iper-libbirista di destra sustinuta tra l'àutri di Margaret Thatcher e Ronald Reagan. Sibbeni li niulibbiristi si pruclàmanu a li voti li veri eredi dû libbiralismu clàssicu, tanti cuntistaru sta pritisa e ritennu ca li niulibbiristi ponnu chiuttostu èssiri cullucati tra li cunsirvatura (a lu Partitu Cunsirvaturi ngrisi appartinìa nfatti la Thatcher). 

La furmulazzioni dâ duttrina libbirista si devi a Adam Smith e a lu sô saggiu La Ricchezza delle Nazioni (La Ricchizza dî Nazzioni). L'idei di Smith foru entusiasticamenti accugghiuti di li primi libbirali. Lu libbiralismu clàssicu era sprissioni di n' eliti burghisi ligata ô munnu dû cummerciu e di l'affari ca s'uppunìa a lu prutizziunismu e a lu mircantilismu mposti dî munarchìi di l'èbbica. Secunnu sti pinzatura li còmpiti dû Statu s'avìssiru a ridduciri ô mìnimu ndispinsàbbili (funzioni jurisdizziunali, difisa, òrdini pùbblicu). 

Libbiralismu/Dimucrazzìa

Lu libbiralismu clàssicu è essinziarmenti na duttrina di li lìmmiti dû putiri pulìticu. Lu prubblema di cu havi a aviri stu putiri ntê propii manu è mmeci l'uggettu dâ riflissioni dâ dimucrazzìa: la dimucrazzìa ntô sô spìritu/spirdu urigginariu richiedi ca lu putiri pulìticu è fattu dirivari di lu pòpulu e ch'iddu l'esèrcita dirittamenti o attraversu rapprisintanti eletti, ma nun si priaccupa d'evitari la cuncintrazzioni di lu putiri né di tutilari li minuranzi. A lu stissu modu, comu jamu a vidiri, ntô Statu Libbirali n'anchia fedda dâ pupulazzioni è esclusa dû putiri pulìticu e dû drittu d'elèggiri li sô rapprisintanti. Câ trasfurmazzioni dî Stati libbirali 'n Stati dimucràtici la distinzioni jiu sfumannu. Li dimucrazzìi muderni sunnu videmma ditti libbiraldimucrazzìi pirchî cummìnanu lu principiu dâ suvranitati pupulari cu la tutela di li dritti libbirali, la divisioni dî putiri etc.

Li orìggini dû pinzeru libbirali

John Locke e la Gluriusa Rivuluzzioni ngrisa

Lu filòsufu ngrisi John Locke pò èssiri cunziddiratu a tutti l'effetti lu pricursuri di lu libbiralismu, accussì comu la Secunna Rivuluzzioni ngrisa (Gluriusa Rivuluzzioni ngrisa) pò èssiri viduta comu l'anticidenti dî Rivuluzzioni Libbirali dû nizziu dû sèculu XIX. 'N Ngriterra la mpusizzioni di lìmmiti ô putiri di lu suvranu abbeni, a diffirenza ca nta l'àutri paisi europei, attraversu nu prucessu stòricu graduali ca veni fattu nizziari addirittura ntô Mediu Evu câ cuncissioni dâ Magna Charta. Lu passaggiu di lu fiudalèsimu ô Statu libbirali abbeni senza la midiazzioni di l'assulutismu munàrchicu, siddu s'escludi lu piriodu di regnu dî Tudor, carattirizzatu dûn nutèvuli accintramentu dî putiri ntê manu dî suvrani. Lu tintativu dâ succissiva dinastìa dî Stuart di prulungari lu sistema assulutìsticu cu minuri abbilitati purtau ô scoppiu (o "â scattata") dâ Prima Rivuluzzioni ngrisa. Doppu nummarusi scunvulcimenti pulìtici ntô 1689 lu Parramentu ngrisi arriniscìu a purtari 'n tronu la dinastìa dî Hannover ca si mpignava a garantiri a lu Parramentu stissu e a li citadini ngrisi na serî di dritti e libbirtati sulinnimenti pruclamati ntô Bill of Rights. La Ngriterra fu accussì lu primu Statu ô munnu a èssiri cuvirnatu di na munarchìa custituzziunali, la tìpica forma di cuvernu dû libbiralismu clàssicu.

Nta lui 1690 Locke, c'appartinìa a lu Partitu Whig (cchiù tardu chiamatu Partitu Libbirali), pubblicau anònimu li Dui Trattati supra lu Cuvernu, ca cuntìnuanu la justificazzioni murali dâ Rivuluzzioni, lu drittu di risistenza contra un cuvernu nun justu. Locke partìa dâ tiurìa di lu cuntrattualismu (già avanzata di Thomas Hobbes e ripigghiata appoi ntô cèlibbri Cuntrattu suciali di Jean-Jacques Rousseau). Ntô Statu di natura tutti l'òmini sunnu aguali e gòdinu di na libbirtati senza lìmmiti. A diffirenza di Hobbes Locke ritinìa ca l'òmini cèdanu a lu corpu pulìticu na parti dâ sô libbirtati sulu pirchî iddu tuteli lu sô drittu â prupitati. Lu Statu nun pò pirciò lèdiri li dritti naturali, la famusa triadi vita, libbirtati e prupitati, viulannu lu pattu suciali.

Libbiralismu e Illuminismu

Lu libbiralismu è di sòlitu cunziddiratu, nzèmmula â dimucrazzìa muderna, na filiazzioni di l'Illuminismu. Nfatti iddu s'ispira a l'idiali di tulliranza, libbirtati e aguagghianza propî dû muvimentu illuminista, cuntesta li privileggi di l'aristucrazzìa e dû cleru e l'urìggini divina dû putiri dû suvranu.

Montesquieu (1689-1755) ntâ sô òpira Lu Spìritu dî Liggi fissa n'àutru puntu funnamintali dâ duttrina pulìtica libbirali: la cridenza ntâ siparazzioni dî putiri (putiri liggislativu, putiri esicutivu e putiri judizziariu) comu garanzìa contra l'arbitriu dû putiri statali. Immanuel Kant esprimi lu sô cridu libbirali parrannu di libbirtati, aguagghianza e ndipinnenza comu di li princìpî c'hannu a règgiri nu Statu civili.

Abbisogna assirvari comegghiè ca nun tutti l'illuministi sustìnniru cuncizzioni pulìtichi libbirali. Voltaire e Jean-Jacques Rousseau, p'asempiu, puru avennu nfruutu supra la nàscita di lu libbiralismu nun ponnu èssiri cunziddirati libbirali. Voltaire nun è nfatti ntirissatu â chistioni dâ rapprisintanza pulìtica e dâ divisioni dî putiri: p'iddu l'idiali resta chiddu dûn disputismu illuminatu rittu dûn reghi-filòsufu saggiu e tulliranti. Rousseau, di parti sô, rifiuta la dimucrazzìa rapprisintativa prifirennu la dimucrazzìa diretta. La sô cuncizzioni dâ vuluntati ginirali â quali li citadini hannu a suttamittìrisi nun pari prividiri noltri la tutela dî minuranzi. Rousseau veni pirciò cunzzidiratu cchiù lu patri dâ dimucrazzìa ca di lu libbiralismu.

Libbiralismu clàssicu

Dritti civili, Statu di drittu e Custituzziunalismu

Lu fruntispizziu dâ Dichiarazzioni di Ndipinnenza miricana

John Locke cuniau, comu vìstimu, la sprissioni ca riassumi la cuncizzioni libbirali clàssica di li dritti ndividuali: vita, libbirtati, prupitati.  Li dritti libbirali pi ccillenza sunnu chiddi c'òi vennu chiamati dritti civili: tra iddi ci sunnu la libbirtati di paràbbula, di riliggiuni, l' habeas corpus, lu drittu a n'equu prucessu e a nun subbiri punizzioni crudeli o digradanti. La libbirtati dûn ndividuu ncontra un lìmmiti ntâ libbirtati di n'àutru ndividuu ma nun pò èssiri ristritta 'n nomu di valura murali o riliggiusi 'n zoccu riguarda la sfera privata dû ndividuu. A sti dritti s'agghiùncinu li garanzìi a tutela dâ prupitati privata, riassunti ntô dittu ngrisi no taxation without representation (sulu l' assimblei liggislativi hannu lu drittu a tassari li sudditti).

N'àutru puntu nun rinunciàbbili dû libbiralismu è nfatti lu Statu di drittu: la liggi emanata di l' assimblei liggislativi è l'ùnica diputata a stabbiliri li lìmmiti dâ libbirtati ndividuali. Pi John Locke, David Hume, Adam Smith e Immanuel Kant li carattirìstichi ca li liggi avìanu a aviri pi putiri èssiri rispittusi dâ libbirtati èranu:

• L'èssiri normi ginirali applicàbbili a tutti, 'n un nùmmaru nun difinutu di circustanzi futuri; 
• L'èssiri normi atti a circuscrìviri la sfera prutiggiuta di l'azzioni ndividuali, assumennnu cu chistu lu caràttiri di diveti chiuttostu ca di priscrizzioni; 
• L'èssiri normi nun siparàbbili di l'istitutu dâ prupitati ndividuali.

Si sviluppa la cunsuitùdini di fissari 'n un ducumentu sulenni sti dritti, supra l'asempiu dû Bill of Rights ngrisi: li Carti dî dritti dî novi Stati miricani ndipinnenti e li primi eminnamenti â Custituzzioni dî Stati Uniti dâ Mèrica sunnu l'antinati di l'elenchi di dritti privisti dî Custituzzioni ottucinteschi e di chiddi attuali.

Rivuluzzioni libbirali

La Pigghiata dâ Bastigghia duranti la Rivuluzzioni francisa, lu prutòtipu dî rivuluzzioni libbirali

La rivuluzzioni francisa dû 1789 e la majuranza dî rivuluzzioni dâ prima mitati dû sèculu XIX sunnu ditti rivuluzzioni libbirali: iddi hannu nfatti pi scopu la cuncissioni di na Custituzzioni ca lìmita li putiri dû munarca e hannu di sòlitu a capu la burghisìa benestanti (pi chissu sunnu macari ditti rivuluzzioni burghisi).
Li culonî ca vannu a dari urìggini ê Stati Uniti dâ Mèrica s'attròvanu mmeci 'n un diffirenti cuntestu pulìticu. Lu putiri contra lu quali si lutta nun è na munarchìa nazziunali ma la Curuna ngrisa. Noltri la pupulazzioni janca dî Stati Uniti nun è stratificata suciarmenti comu chidda europea: nun esisti n'aristucrazzìa contra cui luttari né un cleru urganizzatu (li culoni miricani sunnu prutistanti), né esisti na classi di veri e propî nuddatinenti (prulitariatu) a causa di l'abbunnanzìa di tirreni. Videmma la guerra di sicissioni miricana pò èssiri viduta comu na rivuluzzioni libbirali, ma facennu pi sti raggiuni li duvuti distinzioni: idda nun porta â nstaurazzioni di na munarchìa custituzziunali ma di na Ripùbblica.
Tra li ducumenti cchiù cèlibbri di l'èbbica dî rivuluzzioni libbirali avemu a citari la Dichiarazzioni dî dritti di l'omu e dû citadinu emanata duranti la Rivuluzzioni francisa e la Dichiarazzioni di Ndipinnenza Miricana c'altera la triadi di Locke parrannu di vita, libbirtati e ricerca dâ filicitati.

Statu libbirali e Statu Dimucràticu

Lu Statu libbirali clàssicu ca s'istaura a sìquitu di sti rivuluzzioni è lu Statu mìnimu, li cui funzioni sunnu limmitati a còmpiti di difisa e òrdini pùubblicu. Pi lu cchiù lu drittu di votu è ristrinciutu a chiddi c'hannu un certu liveddu di rèdditu (suffraggiu cinsitariu) e ca sanno lèggiri e scrìviri.
La custituzzioni dû Statu libbirali è tipicamenti brevi e flissìbbili. (La Custituzzioni dî Stati Uniti dâ Mèrica ancora na vota si diffirenzia, pirchî prividi n'elabburata prucidura di rivisioni.)

Lu Statu libbirali si trasforma 'n arcuni paisi (Ngriterra) 'n Statu dimucràticu attraversu nu prucessu graduali. 'N àutri paisi (Francia) la risistenza dî classi duminanti porta a scontri viulenti (moti dû '48, riprissioni dû Cumuni di Pariggi). Li Stati Uniti custituìscinu un casu a parti: li prubblemi c'hannu a affruntari sunnu diversi di chiddi di li paisi europei (cchiù ca na lutta tra classi suciali pirchî l'USA addivèntanu na vera dimucrazzìa si poni la chistioni, ca va a èssiri risulvuta sulu tantu tempu doppu, di nclùdiri ntô sistema pulìticu gruppi discriminati comu l' afrumiricani e l' inniani dâ Mèrica).

Crisi dû libbiralismu

A partiri dâ secunna mitati dû sèculu XIX, propiu quannu pari aviri triunfatu, lu libbiralismu accuminza a èssiri uggettu di sfirzanti crìtichi. L'attacchi sunnu di segnu diversu ma 'n gèniri pàrtinu di dui assunti: lu libbiralismu avissi na cuncizzioni parziali dâ libbirtati e di l'aguagghianza e na visioni astratta e astòrica dû ndividuu.

Un primu gruppu di crìtichi pruveni dû nascenti muvimentu sucialista. Filòsufi comu Karl Marx assèrvanu ca li dritti di l'omu sustinuti dî libbirali nun sunnu univirsali ma espriminu l'esiggenzi di na ditirminata classi suciali (la burghisia) 'n un ditirminatu mumentu sturicu (lu passaggiu dû fiudalèsimu a lu capitalismu). Pirciò li classi duminanti nun ricanuscinu a tutti li dritti pulìtici e sunnu pronti macari a rifiutari la libbirtati di parabbula e di sprissioni a cu va contra li sô ntiressi. L'aguagghianza furmali pruclamata dî libbirali nun havi sensu finchî pirmaninu enormi disuguagghianzi ecunòmichi: "la libbirtati pulìtica senza aguagghianza ecunòmica è nu ngannu, na frodi, na buggia/minzogna: e li travagghiatura nun vonnu buggii/minzogni." ntê palori di nàutru cèlibbri rivuluzziunariu, l'anarchicu Michail Bakunin. Marx nutri scarsa fiducia ntâ pussibbilitati di scippari â burghisia lu putiri utilizzannu l'istituzzioni ch'idda stissa criau (li parramenti, l'elizzioni) ma cridi ntâ nicissitati dûn rivulcimentu rivuluzziunariu: d'iddu va a emèrgiri un sistema ecunòmicu ca renni pussìbbili la china emancipazzioni dî ndividui.

Lu rumanticismu, câ sô riazzioni contra l'illuminismu, critica l'univirsalismu libbirali e metti ô centru dâ pulìtica l'idìa di nazzioni. L'òmini nun sunnu cchiù "aguali" ma signati dî diffirenti idintitati culturali e di l'appartinenza ô corpu nazziunali. 'N arcuni virsioni la duttrina nazziunalista nun metti 'n crisi l'idìa di n'aguagghianza di dritti tra l'èssiri umani. Spissu però è prisenti l'idìa dâ supiriuritati dûn pòpulu supra l'àutri (p'asempiu ntô nazziunalismu tudiscu) mentri l'idei razzisti, avanzati 'n Ngriterra di Joseph Arthur de Gobineau, vennu usati comu justificazzioni pâ spansioni mpirialista europea.

La visioni quasi sacrali dû Statu prisenti ntâ filusofia d' Hegel, riprisa di nummàrusi filusofi sturicisti, veni puru idda a voti usata contra lu libbiralismu, pi dari na nova justificazzioni â subburdinazzioni dû ndividuu ô putiri pulìticu. Chistu nunòstanti Hegel fussi pirsunarmenti favurèvuli â rivuluzzioni francisa e a li principi di libbirtati. 

Cuntinua appoi a mantèniri na certa ustilitati versu lu libbiralismu, puru siddu 'n manera via via cchiù sfumata, la Cresia Cattòlica. Videmma quannu accèttanu li règuli di lu sistema libbirali li primi partiti cattòlici, ca nascinu a lu nizziu dû sèculu XX, si fannu purtatura di na visioni dû munnu assai diffirenti. Iddi cuntrapponnu all'individualismo libbirali la visioni di na sucitati articulata 'n "corpi ntirmedi" e rapporti sulidaristici. Siddu 'n materia ecunòmica prisèntanu prugrammi a voti suciarmenti avanzati, riprisi 'n parti di chiddi sucialisti, cuntinuanu a uppunirisi â stinzioni dî libbirtati ndividuali, spiciarmenti ntâ sfera dû drittu familiari.

Risposti e evuluzzioni dû pinzeru libbirali

Arcuni filusofi arrispunninu a l'accusi rivolti dî sucialisti â sô cuncizzioni circannu d'accògghiri na parti di l'ubbiezzioni e d'agghicari a na midiazzioni tra li dui duttrini. Ricanuscinu zoè la nicissitati di riformi 'n arcuni campi dâ sucitati (spiciarmenti p'arriduciri li disuguagghianzi suciali)

Na critica assai seria è chidda purtata dû Premiu Nobel pi l'ecònumia Amartya Sen, lu quali ntô 1970 dimustrau matimaticamenti la mpussibbilitati dû rispettu cuntimpuraniu dû libbirismu e di l'efficienza paretiana. Sta sô dimistrazzioni, nota comu paradossu di Sen, fu siquuta dû sviluppu di na tiurìa suciali scevra di tali paradossu, tiurìa pi cui Sen ricivìu lu Nobel ntô 1998.

Citazzioni e parti d'agghiunciri 'n siquitu

Àutri filòsufi e òmini pulìtici tuttavìa cuntinuaru a sustèniri ca libbiralismu e libbirismu fùssiru nun siparàbbili, 'n uppusizzioni 'n particulari a lu sucialismu. Putemu citari Luiggi Einaudi ca nta Il Buongoverno (pubblicatu ntô 1954, paggina 118) scrissi/scrivìu: "La libertà economica è la condizione necessaria delle credenze (La libbirtati ecunòmica è la cunnizzioni nicissaria dî cridenzi) [= pirchî ciascunu pò abbrazzari libbiramenti na fidi]. La libbirtati ecunòmica è la cunnizzioni nicissaria dâ libbirtati pulìtica. o l'ecunumista Friedrich von Hayek ca difinisci lu sucialismu "La via della Servitù" (La via dâ Sirvituti). Li libbirali ca tiurizzanu lu libbirismu ecunòmicu comu parti nun rinunciàbbili dî sô duttrini si situanu ô jornu d'òi 'n gèniri a destra 'n tema d'econumìa ma ô centru, â sinistra o ô centru-sinistra 'n tema di dritti civili.

'N tèmpura cchiù ricenti arcuni pinzatura s'autodifineru libbirali senza spusari n'approcciu ecunòmicu libbirista: p'asempiu l'ecunumista John Maynard Keynes 'n Ngriterra criticau lu laissez-faire ("lassati fàciri" 'n francisi) ma cuntinuau a sustèniri lu Partitu libbirali ngrisi, mentri Pieru Gubbetti, filòsufu antifascista talianu e diritturi dû jurnali La Rivuluzzioni Libbirali tiurizzau pûn certu piriodu la cumpatibbilitati tra libbiralismu e marxismu). A prupòsitu di Gubbetti e di li militanti antifascisti di Justizzia e Libbirtati si cuniau macari lu tèrmini libbiralsucialismu pi ndicari l'upirazzioni di sìntesi ca sti pinzatura tintàvanu di fàaciri tra sucialismu e libbiralismu. La currenti dû libbiralismu ca nega la mpurtanza dû libbirismu si situa 'n gèniri puliticamenti ô centru-sinistra.

Lu cummerciu è n'attu suciali. Cu porta avanti la vìnnita di beni â cullittivitati va a tuccari li ntiressi d'àutri pirsuni e dâ sucitati 'n ginirali; e pirciò ntô sô upiratu, 'n linia di principiu, è suttapostu â jurisdizzioni dâ sucitati. Li ristrizzioni di lu cummerciu o dâ pruduzzioni distinata ô cummerciu, sunnu 'n effetti ristrizzioni; e 'n iddu na ristrizzioni è un mali: ma li ristrizzioni 'n chistioni riguardanu sulu la parti dâ cunnutta umana ca la sucitati è cumpitenti a limitari, e sunnu sbagghiati sulu pirchî nun prudùcinu 'n rialtati li risurtati ch'era sô ubbittivu uttèniri. (dû saggiu On Liberty).
Pi cu cundividi lu puntu di vista di Mill, mentri lu libbiralismu pulìticu è na filusufìa, lu libbirismu havi caràttiri mpìricu e lu lìbbiru mircatu è vidutu cu favuri sulu siddu rializza l'ubbittivi èticu-pulìtici propî di lu libbiralismu pulìticu. 

"Liberty for wolves is death to the lambs." - Isaiah Berlin

“Pi limmitari la cuircizzioni dû Statu abbisogna sipararinni li putiri urganizzati (liggislativi, esicutivu e judizziariu). Noltri, abbisogna limmitari li sô funzioni a ddi suli azzioni ca pussèdinu carattiri d'òrdini ginirali. Lu libbiralismu addumanna ca lu Statu, ntô ditirminari li cunnizzioni ntra cui li ndividui aggiscinu, fissa li midèsimi normi furmali pi tutti. 'N rilazzioni a st'urtima difinizzioni sorci lu prubblema dû rapportu (e dî ntirfirenzi) tra la sfera dâ libbirtati e lu sètturi dû drittu. Li normi liggislativi tènninu a limmitari, ntâ sô rilivanza pricèttiva, lu carattiri d'assulutizza dâ libbirtati. Esisti na catigurìa di normi, chiamata “minimu eticu”, ndispinsàbbili pi rigulamintari li ntiressi ndividuali e chiddi di rangu ginirali. Lu drittu noltri attribbuisci ô Statu di li putiri pi garantiri a tutti la civili cunvivenza ntâ paci e ntâ sicurizza (“minimu dû minimu eticu”). D'àutra parti lu cuncettu di libbirtati nun pò èssiri idintificatu unicamenti cu chiddu di licitati juridica, fissànnunni li lìmmiti cu tutti li cumpurtamenti umani ca nun sunnu "contra legem". Sarìa nfatti troppu cumodu limmitàrisi a rispittari li liggi p'appoi faciri tuttu zoccu nun è esprissamenti pruibbutu.”

Dû saggiu “Liberalismo” scrivutu ntô 1973 di Friedrich von Hayek pi l'Enciclopedia Triccani.

"nun abbisogna scurdàrisi ca lu libbiralismu disgiuntu dâ dimucrazzìa nclina sinsibbirmenti versu lu cunsirvaturismu, e ca la dimucrazzìa, smarrennu/pirdennu la siviritati di l'idìa libbirali, trapassa ntâ demaguggìa e, di ddà, ntâ dittatura". Binidittu Cruci

Bibbliografìa

• Sen, A. K. "The Impossibility of a Paretian Liberal", Journal of Political Economy, n. 78, 1970, pp 152-157.
• Sen, A. K. "The Impossibility of a Paretian Liberal:Reply", Journal of Political Economy, n. 79, 1971, pp 1406-1407.