Konrad Lorenz

Konrad Lorenz ntô 1978.

Konrad Zacharias Lorenz (Vienna, 7 nuvèmmiru 1903 - Altenberg, 27 frivaru 1989) fu n'etòlugu austrìacu. È cunzidiratu u funnaturi di l'etuluggìa scintìfica muderna, ca iḍḍu stissu difinìu comu "ricerca cumparativa supra ô cumpurtamentu" (vergleichende Verhaltensforschung).

Ntô 1973 la so attivitati fu ncurunata cû Premiu Nobel pâ midicina e la fisiuluggìa (spartuti cu Nikolaas Tinbergen e Karl von Frisch ) pî so studi supra ê cumpunenti innati dû cumpurtamentu e, 'n particulari supra ô finòminu imprinting nta l'ochi sarbaggi. Ncignaturi di l'ammintalìsimu, travagghiau puru ntâ filusufìa pi tutta la so vita, suprattuttu ntô campu epistemulòggicu (tiurìa dâ canuscenza), cuntribbuennu â funnazziuni di l'epistemuluggìa evulutiva e sbiluppannu na ntrippitazzioni biulòggica e filugginètica di l'apriurìsimu kantianu .

Biugrafìa

Aḍḍevu

Konrad picciriddu a cincu anni.

Figghiu di l'ortupidista Adolf Lorenz, Konrad Lorenz di nicu sâ passau a Altenberg, ntê dahali dû Danubbiu, unni àppi a pussibbilità di canùsciri e dari adenzia â so passiuni pi l'armali.

Di picciriḍḍu avissi vulutu addivintari na cucca, "picchì câ sira, li cucchi nun s'ànn'a curcari", ma canciau pinzeri quannu ci cuntaru lu rumanzu svidisi Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige (â littra "Lu Viaggiu Maravigghiusu di Nils Holgerssons Sbezzia Sbezzia) di Selma Lagerlöf , unni u pirsunaggiu àvi na vintura cu l'ochi sarbaggi :

Doppu ca cummincìu li so ginitura a accattàrici na pàpara, accuminciò a spàrtiri stu ntiressi cu na picciotta di tri anni cchiù granni, la so futura mugghieri, ca ricivìu na papareḍḍa dâ stissa nidiata  :

A deci anni scuprìu li principi di l'evuluzziuni taliannu na tàvula di l'Archeopteryx (lijami ntra li rèttili e l'aceḍḍi) e liggennu libbra supra a l'argumentu; poi vulìa addivintari nu paliuntòlugu e appi la pussibbilità d'aviri nu mònacu binidittinu comu prufissuri â scola ca nzignava la tiuria darwiniana dâ silizziuni naturali .

Studi e matrimoniu

Prima di finiri lu liceu ( 1922 ), vulìa studiari zûluggìa e paliuntuluggìa, ma poi sicutau li disìi di so patri scrivennusi a midicina . Sicutau li cursi all'Univirsità di Vienna, stannu â casa dî so ginituri, unni cuntinuàu a curtivari li so ntiressi zûlòggici; pi diri, circau di tèniri na scimieḍḍa (un Cebus capucinus) ntâ so stanza. Puru prima di pigghiàrisi la lauria ( 1928 ), addivintau prima n'istrutturi e poi n'assistenti universitariu nna l'istitutu d'anatumia dû pruf. Ferdinand Hochstetter (mastru 'n mbriuluggìa e studiusu di anatumìa cumparativa).

La so prima pubblicazzioni scintìfica fu un diariu di appunti e llustrazziuni supra ô cumpurtamentu dî ciàuli. Gretel, ca appoi addivintò sò mugghieri, fici scrìviri sta scrittura senza ca iddu lu sapissi e la mannau ô dutturi Oskar Heinroth. Accussì accuminzau la carrera di Lorenz.

Na vota maritatu, campau a Altenberg cu so mugghieri, ginicòluga, uspitannu ntô jardinu tanti armali lìbbiri, tantu ca, quannu nascìu lu so primu figghiu, fu iḍḍu ca fu misu, pâ so sicurizza, "nta na gaggia" :

L'anni dû nazzìsimu

Ntô 1937 Lorenz fici dumanna â Cumunità di Ricerca Tidisca pi na vurza di studiu, facènnusi raccumannari di l'accadèmici viannisi comu simpatizzanti nazzista ; la dumanna appi successu l'annu doppu, quannu Lorenz alligau puru li provi ca iḍḍu e so mugghieri èranu d'urìggini ariana . Cu l' Anschluss di l'Austria â Girmania (1938), Lorenz trasìu ntô partitu nazzista e ntô 1940 ci dèsiru a càttidra di psiculuggìa a l' Univirsitati di Königsberg.

Nta stu pirìudu scrissi puru ncapu â purizza dâ razza comu ritornu ô statu di natura unni lu dèbbili mori e lu forti lassa la so ridità ginètica.

Cchiù tardu dissi ca nun putìa mmagginari ca sta pràttica s'arrisurbissi cu l'ammazzatini di miliuna di genti.

Duranti la Sicunna Guerra Munniali fu pigghiatu nna l'esercitu tidiscu, 'n principiu comu muturista, poi comu psicòlugu e â fini comu dutturi (1941) ntô dipartimentu di neuruluggìa e psichiatrìa dû spitali di Posen ; cca era ntricatu a trattari li nivrusi, suprattuttu l'istirìa e li nivrusi cumpursivi .

Ntâ primavìera dû 1942 fu mannatu ntô Frunti Livantinu, vicinu a Vitebsk (comu parti di l'Upirazzioni Barbarossa ), e du' misi doppu fu ncattivutu dî Suvietici . Ntô 1944 lu ncarzararu ntôn campu nta l’Armenia; àppi puru spirienzi mpurtanti nti l'Unioni Suviètica ntô campu dâ midicina, unni lu fìciru travagghiari comu dutturi e unni iḍḍu potti vìdiri l'effetti psiculòggici dî nduttrinamenti ntê genti.

Lu dopuguerra

Fu rimpatriatu nna l'Austria ntô frivaru dû 1948 e ci pirmitteru di tèniri lu manuscrittu di nu libbru supra a l'aceḍḍi ca stava scrivennu. Turnau sùbbitu ntô campu dâ ricerca zûloggica, e ntô 1949 funnau l'Istitutu di Etuluggìa Cumparativa di l'Accademia Austriaca dî Scienzi. Ntô stissu annu pubblicau lu libbru ca lu fici addivintari famusu: Er redete mit dem Vieh, den Vögeln und den Fischen, canusciutu 'n Italia cû tìtulu L'anello di Re Salomone.

Ntô 1973 ricivìu lu Premiu Nobel pâ midicina, spartutu cu Nikolaas Tinbergen e Karl von Frisch, "pî scuperti nnî schemi di cumpurtamentu nnividuali e suciali". Tannu cci foru pulèmichi pirò, pâ so vicinanza ê pinzera nazzisti dâ Sicunna Guerra Munniali . Lorenz si ritirau di l'Istitutu Max Planck ntô 1973, ma cuntinuau a fari ricerchi e pubbricari di Altenberg e Grünau im Almtal, Austria. Murìu ntô 27 di frivaru dû 1989, a l'età di 85 anni.

Pinzeri

Cuntribbuti scintìfici

Lorenz (a manca) cû sò studenti Otto Koenig, ntô 1974

Cunzidiratu unu dî funnatura di l'etuluggìa (lu studiu dû cumportamentu di l'armali ntô so ammienti naturali), Lorenz scammintau lu cuncettu di imprinting: la carattirìstica d'apprendimentu istintivu di na speci, ca nun pari dirivari dâ spirenzia nnividuali.

Li studi di Lorenz nfruinzaru a Bowby ntâ so tiurìa di l'attaccamentu.

Studi supra l'aggrissività

Lorenz fici ricerchi supra ê prubblemi di l'aggrissività, supra â so funzioni pâ supravivenza e supra ê miccanìsimi ca cuntràstanu li so effetti distrudusi, allargannu sta ricerca dû campu di l'armali a chiḍḍu umanu, unni taliau comu l'istintu aggrissivu àv'a èssiri carmatu ‘n quarchi manera, pi diri, facennu sport cumpititivi.