Etna (vurcanu)

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
abbiccidariu St'artìculu è scrittu n sicilianu standard, si stai circannu l'artìculu scrittu n calabbrisi di Parmi (RC), vidi Etna (vurcanu).


Pi' l'àutri significati, viditi Etna (disambiguitati).
Etna
L'Etna comu si prisintava a l'eruzzioni dô 2002
L'Etna comu si prisintava a l'eruzzioni dô 2002
Paisi Bannera di l'Italia Italia
Riggiuni Sicilia
Pruvincia Catania
Contea {{{contea}}}
Autizza 3.357 [1] m s.l.m.
Catina {{{catenamontuosa}}}
Crateri {{{diametrocratere}}} m
Prima eruzzioni {{{primaeruzione}}}
Urtima eruzzioni {{{ultimaeruzione}}}
Cuurdinati Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistu°Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistuSbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistuSbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutu Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistu°Sbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistuSbàgghiu nti la sprissioni: upiraturi < non privistuSbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutu / Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutu Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutu / {{{latitudine_d}}}; {{{longitudine_d}}}Sbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutuSbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutuSbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutuSbàgghiu nti la sprissioni: caràttiri di puntiggiatura "{" non canusciutu
Àutri noma e significati Èttina, â Muntagna, Mungibeddu
Data prima ascensione {{{dataprimasalita}}}
Autore/i prima ascensione {{{alpinistaprimasalita}}}

Template:Mappa di localizzazione con test

Template:SOIUSA


L' Etna (o Èttina, e chiamatu puru Èttena ntô calabbrisi centru-miridiunali) è nu vurcanu attivu nti la parti est di la Sicilia, tra Catania e Missina; cunfina a est cô Mari Joniu, a nord cô ciumi Alkantara e li rilevi dê munti Nèbbrudi e Piluritani, a ovest cô ciumi Simetu e a sud ancora cô Simetu e câ Chiana di Catania.
È lu vurcanu cchiù granni di l'Europa e la muntagna cchiù àuta d'Italia ô sud di l'Alpi: havi un basamentu di 1600 Kmq e havi n'autizza suggetta a canciamenti cuntìnui (oggi è di 3.357 m s.l.m..); lu sò pirìmitru è di 150 Km e havi na stinzioni di quarchi 60 Km versu N-S e di quarchi 40 Km versu E-O.


Gioluggìa

L'Etna s'attrova misa 'n currispunnenza di lu scontru tra dui placchi cuntinintali: chidda Euru-Asiàtica a nord e chidda Africana a sud. + L'Etna s'attrova misa 'n currispunnenza di lu scontru tra dui placchi cuntinintali: chidda Euru-Asiàtica a Settentrioni e chidda Africana a Meridioni. Stu finòminu dû vurcanisimu di tipu bàsicu ca desi urìggini e alimenta cuntinuamenti la furmazzioni di l'Etna, è lijatu a l'asistenza di nu granni fasciu di fagghi distinzivi, canusciutu comu "Scarpata Ibbleu-Maltisi", ca attraversa la crusta dâ Sicilia urientali e fà acchianari lu magma dû mantellu tirrestri.

Murfuluggìa

Lu sò tirritoriu si poti spàrtiri nta tri fasci, a secunnu di l’autizza. La prima veni nnicata comu "fascia pidemuntana", ditta macari "di li surgivi" pi la prisenza di tantìssimi e ricchi surgenti ca sfùcianu macari sotta lu liveddu dô mari. Sta fascia si stennni finu a na quota di 600 metri.
La secunna fascia, ditta "zona buschiva", si parti di 600 metri e arriva sinu a 2000 metri di quota.
L'ùrtima fascia, la "riggiuni disèrtica", agghica sinu a li quoti summitali (3300 m).

Lu vulcanu, eppi na cumpressa evoluzzioni ca è tistimuniata di la sò murfuluggìa particulari. Pi asèmpiu, lu dificiu etnneu havi na pinnenza media di 7°-8° gradi nfina a quoti di quarchi 1700-1800 metri e di ccà nfinu a la summitati agghica macari i 28°-30° gradi. Chistu veni ntrippitatu comu lu risurtatu di na prima fasi di l'attività vulcànica (di 700.000 anni arreri nfinu a quarchi 200.000-100.000 anni arreri) privalintimenti “effusiva”,a tipu di li vulcani Hawaiani, ntô mentri ca si furmò nu dificiu vurcànicu (Etna primurdiali) cu na murfuluggìa rilativamenti duci. Doppu, supra a stu primu dificiu, si svilupparu, suvrappunènnusi, àutri vurcani cu fasi di attività cchiù esprusiva (cu l'artirnàrisi di effusioni làvichi e prudotti piroclàstici comu li cìnniri, lapilli ecc. tìpicu di lu "stratu vulcanu") dannu a lu massicciu etneu na forma cchiù di pinnenza. N'àutru particulari murfulòggicu è datu di la granni diprissiuni canusciuta comu Valli dô Bove, tiatru di tanti eruzzioni; comu a chidda dô 1991-93 ca mudificau la murfuluggìa di la parti miridiunali.

La prima di li tri fasci di lu vurcanu, la "zona pidemuntana", spiciarmenti chidda di lu virsanti urientali, è ntirutta a tratti di scarpati virticali, canusciuti comu Timpa, ca scìnninu mpruvvisamenti versu lu mari, cu lunghizza macari di chilòmitri, criannu scuggheri a piccu supra lu mari. Sti "Timpi", di sòlitu urientati ammeri la direzzioni NNW-SSE e ca si stènninu macari nta li funnali marini arantu a la costa, sunnu furmati di nu sistema di fagghi causati pi na parti di lu “stress” di caràttiri riggiunali e, pi n'àutra parti, di li scivulamenti di lu dificiu vurcànicu ca pisa supra la scarpata ca scinni versu li funnali di lu Joniu

Lu paisaggiu di l'Etna è chinu di cintinara di munti isulati e cu li formi cchiù o menu rigulari di coni truncati ntâ summità, àuti macari cchiù di 200 metri. Sti munti si furmaru duranti pisodi eruttivi.

L'Etna viduta di la Playa

La murfuluggìa di li cimi, cancia cuntinuamenti pi causanza di la cuntìnua attività parussìstica di li crateri summitali ca sù a cuntattu direttu cu la càmmira magmàtica menu prufunna.

Lu crateri summitali ca si ginirò nta n’èbbica pricidenti di l’àutri crateri è la '"Vuràggini Cintrali"'. La forma ca havi ora stu crateri la pigghiò cu l'eruzzioni di lu 1956-64 quannu grazzi a na ntenza attività esprusiva, ca pruducìu accùmuli di matiriali vurcànicu, havi accrisciutu l'autizza di 65 metri.

Li grutti

Tra li biddizzi di sta muntagna, s'hà parrari dê tanti grutti vurcànichi ca si furmaru ntô mentri di l'eruzzioni ca s'èppiru nta migghiara d'anni. Nta li splurazzioni foru attruvati assai tracci di friquintazzioni protustòrichi ca risàlunu ammeri ô XII/IX sèculu a.C. e, 'n modu particulari, lijati ô pirìudu chiamatu "Castelluccianu".
Li grutti di l'Etna sunnu di dui tipi:

  • chiddi dê "fratturi eruttivi"
  • e chiddi di "scurrimentu di lava".

Li grutti dê fratturi eruttivi, s'hannu furmatu pâ prissioni ca la culonna làvica fà ntâ supirfici spaccànnula: pò succèdiri ca la frattura veni prestu jncuta dâ stissa lava, mentri, àutri voti pò succèdiri ca, anveci, aresta 'n parti aperta e si la parti di supra veni sardata dâ lava, allura, avveni la furmazzioni di na grutta. Stu finòminu succedi cu maggiuri facilitati quannu lu spaccu dâ supirfici servi pi sfiatatòiu.

La furmazzioni dê grutti a scurrimentu, avveni anveci nta n'àutra manera: quannu la lava nesci dê vucchi eruttivi, a ottucentu - millieducentu gradi, va a calari pê cianchi dô vurcanu e s'accumencia a arrifriddari addivintannu sempri cchiù viscusa, nzinu ca, â fini, si sulidìfica e nun pò cchiù scùrriri; l'arrifriddamentu dâ lava, avveni cchiù vilocimenti ntô fora d'idda, mentri ca ntô nternu cci stà cchiossai. Succedi, picciò, ca mentri ca di fora la lava è fremma, di intra chista, ca è ancora frùida, cuntìnua a scùrriri ammeri lu vasciu; si furma accussì na speci di tubbu ca, na vota finuta l'erruzzioni, si svacanta lassannu na grutta urientata agghiri la calata dâ supirfici dâ muntagna.

Si ponnu furmari grutti di na para di metri, oppuru di cintinara di metri; grutti assai granni, àuti macari 10 metri, o accussì vasci ca s'hà strisciari 'n terra pi trasìricci; grutti furmati di na sula jallirìa o di cchiossai di una; grutti ca sàrvanu ghiàcciu sulu pi nu pirìudu di l'annu, oppuru ca lu sàrvanu pi sempri.

Storia

Etna – Erruzzioni dû 4 sittèmbri 2007

L'Etna, ca jetta ciumi di focu ntê cianchi dû sò conu munumentali e ca minazzza di vurricari paisi sani, è n'asempiu dâ forza tirrificanti e dâ putenza di nu vurcanu. Eppuru, parrannu 'n modu strittamenti giulòggicu, sta grannìssima muntagna vurcànica è nà furmazzioni rilativamenti ricenti, e è dispìcili ca manteni la forma ca havi ora pi tantu àutru tempu ancora.
L'Etna nascìu quarchi 600.000 anni fa, quannu la lava vurcànica niscìu fora dô funnu dû mari e furmau nu conu a Calanna. Ntâ l'èbbichi si furmaru àutri coni, oppuru ssi stissi coni si sdirubbaru ntornu a lu primu duranti li ripituti erruzzioni. Lu conu chiù àutu ca si furmau nu pocu cchiù a ovist di chiddu urigginariu, era a Mungibeddu, e è chistu lu puntu cchiù àutu di l'Etna di oggi.
Li erruzzioni distruttrici di l'Etna, hannu avutu sempri la carattirìstica di supprènniri li pupulazzioni umani. Ntô 122 d.C., n'erruzzioni di l'Etna distruggìu la cità di Catania, ntô 1381 la lava scinnuta dâ muntagna, arrivau nta lu portu di Ulissi rinnènnulu nun cchiù utilizzàbbili. Ntô 1699 l'abbitanti di Catania circaru di diviari lu caminu dû turrenti di lava pi alluntanàrilu dâ citati, custruennu nu vastiuni e mittènnucci ntâ strata peddi di coiu, ma â mprisa fallìu pi causanza di l'abbitanti di Paternò, ca si scantaru ca la lava putìa èssiri diviata agghiri li sò jardini e casi; pi chissu, Catania e arcuni àutri paisi ntornu a idda, foru danniggiati gravimenti. Ntô 1974 ci foru àutri erruzzioni (cchìu nichi, pi furtuna, di chiddi dû passatu) e la fùria distruttiva dâ muntagna vinni arripigghiata cu na pillìcula.
La pillìcula ammustrava turrenti di lava nfucata ca scinnèvanu pi li pinnici dô munti dànnuci focu a tutti li cosi; ammustrava macari li cuntadini ca prijavunu picchì li campi e li casi fùssuru sparagnati di li turrenti di focu, sempri cchiù minacciusi e chini di cìnniri e di scorî.
Li siciliani di sta parti dâ Sicilia, hannu sempri prijatu pi èssiri sarvati dâ fùria dû vurcanu Etna. Ntâ l'èbbica clàssica l'aduraturi dâ Dia Cèreri facìanu prucessioni sùpira li sò pinnici; ntô tridicèsimu sèculu li catanisi purtaru lu velu di Sant'Ajta 'n prucessoni e ancora oggi idda veni nvucata pi prutezzioni dô vurcanu.

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci L'ùrtima distruzzioni di Catania pi lava.


Attivitati

Etna – Erruzzioni dû 26 novembri 2007

L'Etna è unu dî vurcani cchiù attivi dû munnu. La sò attivitati, quasi cuntìnua e riulari, pirmetti la prisenza di nu centru nazziunali di vulcanuluggìa ca è a l'avanguardia nta la ricerca scintìfica supra li vurcani.

Etna – Erruzzioni dû 16 fivraru 2021

L'Etna è nu gicanti rilativamenti gintili e binìvulu e li sò erruzzioni sunnu miti. Nfatti, lu magma prisenti nta l'Etna è cchiù frùidu e menu viscusu di chiddu di àutri vurcani, accussì i gas ntrappulati arrinèsciunu a fùjri cchiù facirmenti. Quannu la lava è tantu viscusa di èssiri quasi sòlida, li gas nun ponnu ca nèsciri ccu viulenza; ssu tipu di splusioni hà pruvucatu ntâ àutri vurcani dô munnu, arcunui di li cchiù granni catàstrufi ca s'arricòrdunu.
Una di chissi fu la famusa splusioni dû Visuviu ntô 79 d.C., ca pigghiau di surprisa l'abbitanti di Pompei, cu na chioggia di cìnniri ncanniscenti e di gas tòssichi e turrenti di lava, ca lassaru tantu la cità ca li sò abbitanti petrificati, comu fùssuru misi nta na màchina dû tempu, pirfittamenti sarvati sutta la lava.

Li tirrimoti di l'Etna

Oltri ê forti tirrimoti ca succèdunu nta l'ària dâ Sicilia urientali, tutta la zona ettinnea è suggetta a l'attivitati sismica assai friquenti propia dû vurcanu ca s'apprisenta ô spissu sutta la furma di "sciami sismici" ntô mentri ca c'è quarchi erruzzioni 'n corsu.

A parauni dê tirrimoti riggiunali, chisti sunnu di nu liveddu d'enirgìa cchiù vasciu, pirò, lu stissu, ssi trimoti ponnu pruvucari danni granni. Pi furtuna, pi causanza dâ prufunnità ipucintrali nica, li cunsiquenzi si sèntunu nta àrii non tantu granni. Ntô 1818, pirò, unu di ssi trimoti di l'Èttina, appi la stissa cunsiquenza di chiddu ca putìa aviri nu trimotu riggiunali e li danni foru assai e ntirissaru na granni ària .

Pi sapìrinni cchiossai, vidi puru la vuci Tirrimoti di l'Etna dô 1818.


Patrimoniu di l'Umanitati

Patrimoniu di l'Umanitati
Etna (scn)

Etna (it)

Etna (en)

Categuria

Natura

Anno

2013

Situ ufficiali:

UNESCO - Etna (fr)

N Camboggia, a Phnom Penh, u vènniri 21 di giugnu 2013, l'UNESCO addichiaràu l'Etna "Patrimoniu di l'Umanitati".

Àutri noma

L'Etna è canusciutu cu lu nomu sicilianu (d'orìggini latinu-àrabba: "montem", zoè "munti" 'n latinu e "gebel utlamat" cca signìfica nu tipu di muntagna 'n àrabbu).

Elencu di nòmi

  • Mungibeddu
  • Mungibbeddu
  • Mungibieddu
  • Muncibeddu
  • Muncibbeddu
  • Muncibbieddu
  • Muncibieddu
  • Muncipieddu
  • Muncipeddu
  • Mungibeddru
  • Mungibbeddru
  • Mungibeddhu
  • Muncibeddhu
  • Mungibiellu ('n calabbrisi).

L'Èttina è puru canusciutu câ sprissioni siciliana "Muntagna di focu", o ntâ un modu cchiù sèmprici e cunfidinziali è canusciuta di li catanisi cu lu nnomu "a Muntagna". Cu la nfruenza tuscana, asìstinu furmi ìbbridi comu "Mongibeddu" o "Mongibbeddu".

Noti

  1. Pezzella Francesca. L’Etna si supera. Nuovo record di altezza a 3357 metri. ingv.it. URL spiatu lu 2021-08-10.

Lijami nterni

Lijami di fora