Ariupranu

L'ariupranu o apparecchiu o macari aèriu è nu vilìvulu mpiecatu comu menzu di trasportu pi usu civili o militari. Havi l'ali, mutura e strutturi ca cci cunzèntinu di viaggiari nta l'aria e di pàrtiri e attirrari supra supirfici idònii.

Storia

Di l'accuminzagghia â Sicunna Guerra Munniali

Lu primu ariupranu havi statu custruiutu ntô 1903 dî frati Wright.^[1] Vulau la prima vota pi circa 12 sicunna. Alberto Santos-Dumont fu nu ncigneri brasilianu canusciutu macari comu "Patri di l'Aviazzioni" ca ntô 12 di nuvèmmiru dû 1906 fici vulari lu primu apparecchiu senza facillu ciunniari.

Lu strumentu passau da n'usu pi jocu a n'usu prima spurtivu e appoi militari. Ntâ Prima Guerra Munniali assai asèrciti usaru l'ariupranu pi cummàttiri. Unu di cchiù famusi piloti fu Manfred von Richtofen, megghiu canusciutu comu lu Baruni Russu.

Ntê 1920ini nasceru li primi ariuprani pi n'usu civili. Pi stu mutivu s' accuminciaru a fàciri mudelli sempri cchiù granni.

Ntâ Sicunna Guerra Munniali l'usu di l'ariuprani addivintau na cosa nicissària pi tutti l'asèrciti. Cci furu li primi battagghi faciuti sulu nta l'aria. Li bummardamenti supr'ê citati addivintaru na cosa casi jurnalera. N'ariupranu, â fini, jittau na bumma supra Hiroshima, la prima bumma atòmica usata supra la pupulazzioni. 3 jorna cchiù tardu nni jittaru na sicunna supr'â citati di Nagasaki.

Doppu dâ Guerra

Quannu finìu la guerra, li ticnuluggìi si sparteru ntâ n'evoluzzioni civili e n'àutra militari. Li primi caccia avìanu già nisciutu â fini dâ guerra.

Lu primu ariupranu civili lu ficiru vulari li ngrisi nta n'esperimentu dû 1949. Li miricani si pigghiaru pirò lu "duminiu" dû celu e nta l'Europa l'unici apparecchi ca vinnìanu e vinìunu usati èrunu chiddi francisi, ca purtaru, nzèmmula ê ngrisi, ntô 1969 â custruzzioni dû Concorde, n'ariupranu civili suprasònicu ca putìa purtari di nu cuntinenti a l'àutru. Lu Concorde nun appi pirò successu sia picchì troppu caru di mantèniri e a causa dû ncidenti dû 2000. L'attintati di l'11 di sittèmmiru dû 2001 purtaru na crisi di cumpagnìi aèrii.

Li ticnuluggìi n usu nta l'ariupranu s'arridduceru assai e oi nun su' troppu diversi di chiddi usati ntê 1970ini. Chistu picchì cci vurìunu troppi finanziamenti ca casi tutti li stati nun si ponnu pirmèttiri.