Surfarara

Ca ntâ Sicilia c’era abbunnanzia di sùrfuru, si sapeva già di l’èbbica dê rumani e l’àrabbi lu cugghèvanu ‘n supirfici vicinu ê zoni vurcànichi. Di nutizzi c’arristaru dô passatu, sapemu ca ntô tirritòriu di Parma di Muntichiaru, ammeri lu 1500, si facìa l’astrazzioni dû sùrfaru. Appoi, quannu nta l’anni 1830, si sprimmintaru l’utilizzi chìmichi – farmacèutichi e acrìculi ca s’avìanu cô sùrfaru, s’accuminciau l’astrazzioni sistimàtica e nnustiali e la Sicilia, pi tuttu l’ottucentu, addivintau la cchiù granni pruduttrici munniali.
Ntê primi dô XIX sèculu, ntâ Sicilia, s’avìanu graputu sei mineri e, tempu nenti, si nni graperu n’àutra nuvantina tra lu 1820 e lu 1830; ntô 1860 li mineri arrivaru a èssiri quarchi triccentu e ntê primi dû 1900 addivintaru 886 cu 40.000 cristiani ca cci travagghiàvanu.
Lu sùrfaru sicilianu vinìa mannatu a tutti li banni, ma chiossai di tutti agghiri a la Francia, a la Nglaterra e â Mèrica e vinìa pajatu a 208 liri p'ogni cantaru. Appoi ntâ Mèrica, ntô statu dâ Louisiana, ntô 1905, mmintaru nu novu mètudu d’astrazzioni, chiamatu mètudu Frasch, ca purtava lu sùrfaru a nu statu fusu già mentri ca era ntô suttaterra e, accussì com’era lìquitu, vinìa tiratu ‘n supirfici cu cchiù facilitati: di tannu spirdìu lu ntiressi pi lu prudottu sicilianu.

La surfara

Pi jiri a travagghiari ntâ surfara, alleggiu-alleggiu, tutti li cuntadini dê paisi unni graperu ssi mineri, abbannunaru li campi pi adattàrisi a nu travagghiu massacranti, intra cunìculi e jallirìi, senza luci e cu l'ària avvilinata. Ntê puzzi si travagghiava nudi pô granni càudu ca facìa e, pi mancanza di rèuli pâ sicurizza, cuntinuamenti la vita era 'n pirìculu; lu biòssidu dû sùrfaru mpistava l'ària e abbruciava li purmuna dê surfarara.
Ntâ pirrera (minera), si vinìa a travagghiari già di carusu a l'etati di setti e ott'anni e chisti, ô sirvizzu dû "piccuneri", traspurtàvanu lu matiriali dô puntu unni avìa statu piccunatu nzinu â supirfici, passannu attraversu na riti di "discinnirìi" (cunìculi) stritti e assai 'n pinnenza, unni ci putìa passari sulu nu carusu c'avìa lu corpu picciriddu.