Maruggiu

Cercamu persune de lu Salentu ntirissate a scrìvire artìcule, crande o pìccule, 'n salentinu per lu nosthru pruscettu nciclupèdicu Wikipedia. Putete scrìvire quiddhru ca vulete (per esempiu l'artìcule subbra le cumune salentine). Ma per favure, lasciate una thraduzione de le parole diffìcile e ndicàte la pruvenienza de la parlata salentina usata. Nun mporta se sete leccisu, brindisinu, o tarandinu, sempre salentinu sete! Crazie.

Maruggiu
Nomu ufficiali:	Maruggio
Riggiuni:	Puglia
Pruvincia:	Tàruntu (TA)
Cuurdinati:	40°19'22"N, 17°34'25"E Ammustra ntâ mappa
Superfici:	48,33 km²
Abbitanti:	5.539
Dinzitati:	115 ab./km²
Cumuni cunfinanti:	Mandùria, Sava, Turricèdda
CAP:	74020
Prifissu telefònicu:	+099
Situ ufficiali:	http://www.comune.maruggio.ta.it/

Marùggiu (Maruggio in itagliànu, Marubium in latìnu) eti 'nnu cumùni salentìnu ti 5.539 crištiàni ca s'àcchia 'ntra la pruvìncia di Tàruntu.

Posiżiòni e territòriu

Marùggiu s'àcchia 'ntra la pruvìncia ti Tàruntu, 'ntra la żona miritiunàli, a doi km ti lu mari. Štai jertu 26 metri sobbra allu livèllu ti lu mari e s'àcchia 'ntra 'nna valli naturàli. A nord ti lu paìsi štannu 'ncerti munti, li Murgi Tarantìni, ca so chiutòštu vasci (lu màssumu eti 101 metri). Tuttu lu reštu ti lu territòriu štai misu 'ntra 'nna valli chena t'àrvuli t'aulìa e di vigni. Marùggiu teni puru 'nna cošta longa 9,2 km. La cošta eti quàsi sempri vàscia e ti rena, ma štannu 'ncerti punti 'ddonca eti jerta cu li rocci e cu li munti ti rena. Ti li punti 'cchiù jerti ti lu paìsi e facci mari, 'ntra li sciurnàti menu 'nfaugnàti, si ponnu vètiri li munti ti la Calabbria e si po 'vvètiri puru Gallìpuli.

Vigitażiòni

La vigitażiòni ca s'àcchiia a Maruggiu eti quedda ti la màcchia nanzi mari e intra acchiàmu inveci li campàgni ti aulìvi e di vigni ma, 'ntra certi punti, acchiàmu puru quani li macchi. Si ponn'acchià puru pinèti com'a quiddi ca štannu sobbra alla 'nchianàta ti Sferracavàddi, sobbr'alla štrata pi Mandùria o alla żona ti li Pindìni o a quedda ti la Maìglia.

Tièmpu

Lu tièmpu a Marùggiu je càutu, 'nfaugnàtu e cu picca acqua lu 'štati, ùmutu e cu 'cchiù acqua l'invièrnu e si veti picca voti la nevi. L'ištati 'ncuna vota la temperatura po sciri fign'a 40°, invèci l'invièrnu picca voti scendi sott'allu 0°, speci facci mari e 'ntra lu paìsi, fori inveci 'ncerti voti (speci 'ntra la valli) 'nc'eti 'ncuna scilatùra.

Štòria ti Marùggiu

Marùggiu fuè fundàtu ti lu guvernatòri ti l'imperatòri 'bbiżżantìnu Nicèfuru Foca, Gorgolànu, 'cchi'o menu all'annu milli, quandu s'unera li casàli ca èrunu 'rrisištùti all'attacchi ti li Saracèni ti Caštìgnu, Nicolò, Civitècchia e Arbànu. Toppu fuè fèutu ti la famìja Catenianu e puè ti li Marrèsi e cu quišti si ni vènnira li Timplari 'ntra lu paìsi. Toppu però ca quišti fuera 'rrištàti, Marùggiu passòu sott'allu guvernu ti la Giovanna ca 'mpartinìa alla famìja ti li Caballàru e sott'a šta famìja passòu sotta alli Cavaglièri ti Malta pircè lu fiju ti la Giovànna, lu Nicola, trasìu 'ntra l'òrdini ti šti cavaglièri e pi cuštu 'ddivintòu lu primu commendatòri ti Marùggiu. Cussì Marùggiu 'ddivintòu 'nna cumènda, ca topp'ancora 'ddivintòu maggištràli. Toppu lu Nicòla lu guvèrnu passòu 'ntra li mani ti 'nnu capitànu ti vintùra, Ottìnu ti Càrisi e puè passòu allu prìncipi ti Tàruntu. Puè passòu arrètu a 'mman'alli commendatòri. 'Ntra lu frattièmpu, soprattùttu 'ntra lu '600, lu paìsi s'è 'ngrandùtu. 'Ntra lu '800 divintòu 'nnu comùni com'eti moni. Osci lu sìnducu eti l'Alfredo Longo.

Campumarìnu ti Marùggiu

Marùggiu teni sulu 'nna frażiòni ca eti Campumarìnu ti Marùggiu ( tittu puru Marina ti Marùggiu, cu no si cunfòndi cu Campumarìnu ca s'àcchia allu Molìsi ). Campumarìnu je motu 'mpurtànti pi lu paìsi piccè teni 'nnu portu a 'ddonca si pèsca motu pesci e 'štu portu eti puru turìštucu. Infatti l'ištati Campumarìnu si enchi sempri ti moti crištiàni ca vennu ti tutta la Puja, ma puru ti fori e addirittùra ti l'otri nażiòni 'ropèi.

Apparti Campumarìnu 'nc'eti puru otri cuntràti, 'ncerti ca s'àcchiunu a mari e 'ncerti otri ca s'àcchiunu intra.Quìddi ca s'àcchiunu a mari sontu lu Mònucu, lu Mirànti, La Cumènda, La Madunnìna e l'Acquatòci, tetta puru Piri Piri. Quìddi inveci ca s'àcchiunu intra so pròpria picca e no so mancu abbitàti ma so surtàntu żżoni, comu la Cunciżiòni, Truni-Culònni, la Mavìglia e otri.

Li monumènti maruggìsi

'Ntra Marùggiu putìmu vètiri la Chèsia Matri, ti štili romànucu, ca s'àcchia 'ntra lu centru štòrucu, chiamàtu puru Sciangài, puru cuddu di visitàri, lu caštièddu ti li Cavalièri ti Malta, a 'mmenz' alla chiàzza, la chèsia ti l'Annunziàta, lu cumèntu, ca mo eti la sedi ti la comùni, la torri ti l'orulòggiu, didicàta alli catuti alla werra, la chèsia di San Giuànni Battìšta Pinitènti, ca mo no je cchiù chèsia e la chiesòdda di la Matònna ti lu Verdi, 'ntra lu cimitèru, sobbra alla štrata pi Turricèdda.

Chèsia Matri

La chèsia matri eti la chèsia 'cchiù importànti ti Marùggiu. S'àcchia 'ntra lu cori ti lu paìsi, 'ntra lu centru štòrucu. Eti 'nna chèsia ti štili romànucu ca è štata coštruìta 'ntra lu XV sèculu. La facciàta teni puru 'ncerti cosi ti štili baròccu, comu la purtòni t'ingrèssu e la finèštra ca fuè mesa 'ntra lu Setticièntu a soštitużiòni ti lu rosòni romànucu ca nc'era prima, ca sgarròu cu lu terremòtu ti lu 1743. Intra je fatta ti tre navàti e, trasèndu, alla navàta ti deštra, štannu 'ttaccàti to cappèlli, una ti lu Santìssumu Sacramèntu e l'otra 'ddonca štai la fonti battesimàli. 'Ntra quèdda ti lu Sacramèntu štai n'altàri motu bellu ti štili baròccu.

Centru štòrucu

Lu centru štòrucu ti Marùggiu s'àcchia a centru ti lu paìsi e veni chiamàtu puru Sciangài ti li maruggìsi, o Terra Murata piccè 'ntra lu Medioèvu tutta šta żona s'acchiàva 'ntra li muri. E' formatu ti 'nna seri ti casòddi vecchi e di tanti štrèttuli ca vannu tutti sobbr'a la via principàli ti 'šta żona: via Umbertu I. 'Šta via collèga puru la chiàzza principàli (Piazza del Popolo) e chiàzza San Giuànni. 'Ntra lu centru štòrucu acchiàmu moti ti li monumènti ti Marùggiu: la Chèsia Matri, lu caštièddu e la torri ti l'orològiu. Lu centru štòrucu je 'ngrażiàtu ma purtròppu urtimamènti štai 'nnu picca degradàtu pi corpa ti li vàndili ca štannu a 'ggiru ca lu šta 'rruvìnunu e lu comùni no šta faci mancu motu.

Chèsia ti l'Annunziàta

La chèsia ti l'Annunziàta eti 'nna chèsia ca s'àcchia sobbr'allu corsu ti Marùggiu, Via Malta. Fuè coštruìta 'ntra lu '600 e si po divìdiri 'ntra 'ddo parti: la chiesòdda ti Sant'Elìggiu e la chèsia ti l'Annunziàta. La prima je 'cchiù antica (1619). La sicònda venni coštruìta toppu. Tutt'e 'ddoi tennu 'nna navàta surtàntu e so comunicanti tra di loru.

Chèsia ti San Giuànni Battìšta Pinitènti

Fuè coštruita ti li Cavalieri ti Malta 'ntra lu XV sièculu. Sobbr'alla facciàta teni tre štemmi. La chèsia fuè motu 'mpurtànti piccè ancòcchi tinìa 'nnu spitàli 'ddonca štàunu ricoveràti li piligrìni ca scìunu o turnàunu ti Gerusalemmi e tutta la Terra Santa.

Chèsia ti lu Mirànti

La Chèsia ti lu Mirànti s'àcchia ancòcchi alla massarìa Mirànti. Fuè coštruìta alla fini ti l'Ottucièntu e si po sciri a 'šta chèsia puru ti la litoràgna.

Cumèntu

Lu cumèntu all'orìggini fuè coštruitu chiutòštu luntànu ti lu paìsi. Puè toppu lu paìsi s'è 'ngrandùtu e quìndi mo s'àcchia intra allu paìsi. Fuè coštruitu 'ntra lu '500 ti li Frati Osservanti. Osci eti la sedi ti la comùni però prima je štatu cumèntu, puèi è 'ddivintàta 'nna scola, puèi 'nna casèrma ti carabbinièri e alla fini je 'ddivintàtu cuddu ca eti moni. Lu cumèntu eti lu monumèntu 'cchiù bellu ti Maruggiu piccè 'ntra lu chiòštru štannu certi affrèschi motu belli, fatti 'ntra lu Seicièntu. Puè 'ntra la chèsia si ponnu vètiri l'altari ti li tre cappelli ca štannu affiàncu alla navata, 'ddonca acchiàmu certi altàri in štili baròccu leccèsi, e puèi puru 'ntra la chèsia si ponnu vedè certi affrèschi, anzi, cuddu ca 'rrimàni piccè cu lu tièmpu anna sciùti pirdùti. 'Nni 'rrimàni sulu 'ncunu sparpajàtu.

Chiesòdda ti la Matònna ti lu Verdi

La chiesòdda ti la Matònna ti lu Verdi fuè coštruìta puru 'ntra lu '500 però tandu no era 'ntra lu cimitèru, piccè tandu cimitèri non ci 'nn'èrunu. Veni chiamàta Matònna ti lu Verdi piccè quandu nc'era la 'mmalatìa ti li fai, li crištiàni ma soprattùttu li vagnùni, 'ddivintàunu vièrdi. La Matonna però sintìa li prichièri ti li crištiani e facìa li miràculi a tutti li malati, propria 'ntra 'šta chèsia. Pi cuštu 'ntra šta chèsia, 'ntra lu passàtu, vinìunu moti pilligrìni ti li paìsi vicìni. La chèsia fuè coštruìta sobbra a 'nn'otra chèsia, ca si tici ca fuè lu poštu 'ddonca 'lloggiàunu li Timplari, ma no si sapi di sicùru. La chèsia è bella piccè intra štai 'nn'altàri baròccu ca vinìa ti la chèsia vecchia ti San Giuànni, e puè s'àcchiunu puru certi affrèschi.

Caštièddu ti li Cavalièri ti Malta

Lu caštièddu ti li Cavalièri ti Malta no era 'ppròpria 'nnu caštièddu. Era 'nnu palazzu addonca štàva lu commendatori ca guvirnàva la cumènda ti Marùggiu. Fuè coštruìtu 'ntra lu '400 e je fattu ti 'nna parti ti sobbra 'ddonca lu commendatòri abbitàva, inveci sotta štàunu lu trappìtu, lu frantòiu e otri magażżìni. Lu caštièddu è famòsu soprattùttu pi lu štemma grandi ca štai 'ntra la facciàta ca tai alla chiàzza ca eti unu ti li 'cchiù belli e famòsi.

Torri ti l'Orològgiu

La 'ddicisiòni cu si coštruìsci 'šta torri s'è pijàta 'ntra lu 1855. Toppu la Prima Werra Mondiàli, 'ntra lu 1939, si feci 'nna làpita e 'ssi 'ttaccòu sobbr'alla torri in modu cu si ponnu ricurdà li cadùti alla werra. Toppu la Siconda Werra Mondiali, 'ntra lu 1969, l'amminištrażiòni comunàli ni feggi fari n'otra cu li nomi ti li cadùti a 'št'otra werra.

Palàzzi

'Ntra Marùggiu s'àcchiunu puru 'ncerti palàzzi antìchi, ti moti sièculi fa. Tutti 'šti palàzzi s'àcchiunu 'ntra lu centru štòrucu ti Marùggiu, però noni tutti. 'Ntra lu centru štòrucu acchiàmu Palàzzu Longu ca fuè fattu 'ntra lu Cinqucièntu, Palàzzu Morlèu ca fuè fattu 'ntra l'Ottucièntu, Palàzzu Armièri ca fuè fattu 'ntra lu Secièntu, Palàzzu Covelli (ca osci eti ti li De Marcu) e Palàzzu Canija, fattu 'ntra lu Secièntu, 'ddonca osci intra s'àcchia la 'bbibblioteca comunàli. Fori ti lu centru štòrucu acchiàmu inveci Palàzzu Massàfra, scundùtu ret'a 'nna štrèttula mer'alla chiàzza, e la Villa ti Muntòtu, sobbr'alla štrata ti Mandùria, ca fuè coštruita 'ntra l'Ottucièntu. Fori ti Marùggiu, a Campumarìnu, štai inveci lu exi-Siminàriu.

Li torri nanzi mari

'Ntra lu 1473 vènnira coštruìti tre 'ttorri nanzi mari: Torri Molini, Torri 'Bburracu e Torri Ovu. Quišti torri sirvìunu cu controllàunu ci 'ntra mari šta 'rrivàunu li pirati Saracèni, piccè ci quišti 'rrivàunu, li wàrdii ca štàunu 'ntra la torri èrunu 'dda l'allarmi 'ntra lu paìsi. 'Ntra lu štess'annu vènnira fatti li Capitoli ti la Bagliva, ca èrunu 'ncerti leggi ca 'rriculàunu la vita 'ntra lu fèutu ti Marùggiu.

Torri Molini

Torri Molini moni s'àcchia 'ntra lu paìsi ti Campumarìnu, a 'ddo km ti Marùggiu. La torri eti chiutòštu štrana piccè no teni 'nne caditoji e 'nne beccatelli. Teni 'nna basi ti 10,60 m pi 10,85 m.

Torri 'Bburracu

Torri 'Bburracu osci s'àcchia 'ntra lu comuni ti Mandùria, però fuè coštruita ti li maruggìsi. Ancocchi alla torri štai 'nnu fiùmi piccìnnu ca teni lu štessu nomi sua. Eti 'nna torri tìpica ti lu regnu.

Torri Ovu

Torri Ovu s'àcchia sobbr'a 'nna scojèra jerta 15 metri ca crea 'nnu bellu paisàggiu 'dda mer'a quèdda 'żżona. Teni 'nna basi quadràta e sobbr'a edda štannu otri coštrużiòni 'cchiù nuèvi.

Li massarìi

Lu comùni ti Marùggiu štai chinu ti massarìi. Certi ormai štannu 'bbandunàti, otri noni. Nci 'nn'è 15 e sontu:

• la Sàmia
• lu Pepi
• la Cravàra
• li Carrùni
• la Trèmula
• li Fràbbichi
• li Cazzìzzi
• li Prièviti
• la Massirìa Nova
• la Massirìa Piccìnna
• lu Vièntu
• lu Mirànti
• la Maìglia
• li Grażiòli
• la Curèggia

Li santi patrùni ti Marùggiu

A Marùggiu li santi patrùni sontu San Giuànni e San Crištòfuru. San Giuànni je divintàtu patrònu di Marùggiu piccè lu cultu ti San Giuànni l'anna purtàtu li Cavaglièri ti Malta e all'inìżiu vinìa fešteggiàtu lu 24 di giùgnu. Puè lu giùrnu ti la fešta fuèra spuštàti allu 13 e 14 di luju pircè 'nna liggènda voli ca lu Santu è salvàtu lu paìsi di 'nn'alluviòni. San Crištòfuru inveci je štatu 'ddichiaràtu puru patrònu 'ntra lu 1962 ma lu santu vinìa pricàtu già appena 'zziccòu lu Novicièntu.

Otri fešti

Otri fešti 'mpurtànti 'ntra lu paìsi sontu:

• Sant'Antòniu: lu giùrnu eti lu 13 di giùgnu, veni fešteggiàtu piccè 'ntra lu 1637, 'ntra 'štu giùrnu, 'nci fuè 'nn'incursiòni ti li Saracèni;
• Matònna ti l'Altomàri: lu giùrnu eti lu 15 t'acòštu e veni fešteggiàta a Campumarìnu cu 'nna prucissiòni 'ntra mari e puru 'ntra lu paìsi e puè veni fatta la messa nanzi alla cappèlla ti la Madonnìna;
• Sa'Mmartìnu: 11 novèmbri, veni fešteggiàta di picca tièmpu e di sòlutu si faci 'nna sagra a 'mmienz'alla chiàzza;
• Santu Còsumu e San Damiànu, ca vennu fešteggiàti lu quìntu sciuvitìa toppu Pasca;
• Natàli: 25 dicèmbri, lu Natàli è motu 'ntisu 'ntra štu paìsi, vennu fatti li gari tra li riùni, lu riòni Chèsia e lu riòni Cumèntu. Li gari ca vennu fatti sontu la cuccàgna, la corsa cu li sàccuri, la corsa cu li 'bbici, lu tir'alla funi e puè vennu 'ppicciàti puru to fuèchi grandi, unu nanzi allu cumèntu e unu nanzi alla chèsia Matri, 'štu fuècu veni tittu Fuècu ti Crištu Piccìnnu. Venci cinca è 'ppicciàtu lu fuècu 'cchiù grandi e cinca je 'vventi 'cchiù gari;
• Matònna ti lu Verdi: veni fešteggiàta lu 21 ti novèmbri a ricòrdu ti tutti li miràculi ca è fatti alli crištiàni maruggìsi e ti li paìsi vicìni puru, ca quàncu 'nc'era la 'mmalatìa ti li fai ca li crištiàni si facìunu vièrdi, la Matònna ca sintìa li prichièri li jutàva e li sanàva. Mo si feštèggia cussì: lu giùrnu ti la viscìglia li crištiàni si štannu alla 'ddisciùna tuttu lu giùrnu 'ntra la chèsia didicàta a edda e prècunu, cussì fannu la 'ssittàta alla Matònna. Lu pomerìggiu puè fannu la prucissiòni e pòrtunu la štàtua ti la Matònna 'ntra la Chèsia Matri. Lu giùrnu toppu puè si porta arrètu la štàtua 'ntra la chèsia sua, 'ddonca si spàrunu puru li fuèchi.

Paìsi vicìni

Li paìsi vicìni a Marùggiu sontu:

• Turricèdda a sei km
• Mandùria a dùdici km
• Aitràna a sìdici km
• Sava a teci km
• Asciànu a ùndici km
• Munacìzzu a setti km

Tàruntu, ca eti lu capulòcu, štai a 45 km ti Marùggiu, inveci Brindisi s'àcchia a 55,3 km e Lecci a 58,2 km.

Dialettu

Lu dialèttu di Marùggiu 'mpartèni a la famìja ti la lèngua siciliàna e precisamènti allu dialèttu salinitìnu. 'Ntra lu dialèttu maruggèsi 'nc'è palòri ti orìggini latìna, francèsi, àrabba, greca e di tanti otri lèngui. Infatti putìmu tìciri ca lu dialèttu maruggèsi eti 'nnu mešcu di tanti lèngui. 'Ntra 'štu dialèttu venn'usati 'ncerti suèni ca 'ntra l'otri lèngui no venn'usàti, e quàndu 'šti suèni l'amma scrìviri usàmu 'šti sìmbuli quàni:

• š = si leggi comu lu suènu sci ti sciri, pi 'ffa n'esèmpiu;
• ż = si leggi comu 'nna z toci e dèbbuli e noni forti, quèdda forti si scrivi z e bašta, senza lu puntìnu;
• w = si leggi comu la u e di sòlutu si usa quàndu toppu štai 'nna vucàli cu l'accèntu;
• j = si leggi comu la i e di sòlutu si usa quàndu toppu štai 'nna vucàli cu l'accèntu.

Verbu èssiri

• iu sontu
• tuni / tu sinti / si
• iddu / edda eti / je / è
• nui simu
• vui siti
• loru sontu / so

Verbu avìri

• iu àggia / àggiu
• tuni / tu ai
• iddu ai
• nui avìmu
• vui avìti
• loru annu

Verbu fari

• iu fazzu
• tuni / tu faci
• iddu / edda faci
• nui facìmu
• vui facìti
• loru fannu

Otri frasi e palòri

Maruggièsi	Itagliànu
"Buongiòrnu"	buongiorno
"Bonanòtti"	buonanotte
"Štou buènu, grażi"	sto bene, grazie
"Di 'ddo sinti?"	di dove sei?
"Sontu di..."	sono di...
"A ci si fiju?"	di chi sei figlio?
"Sciàmu fori e sci ccujìmu l'aulìi"	andiamo in campagna e raccogliamo le olive
"Silùrima no vvòlunu cu vvindìmu la casa ti mama"	i miei fratelli non vogliono che vendiamo la casa di mia madre
"Cuddu eti suèzzu a mei"	quello è coetaneo a me
"Ce t'a mangiàtu osci?"	che hai mangiato oggi?
"Osci m'àggiu mangiàtu la catalògna cu 'lli fai"	oggi ho mangiato la verdura con le fave
"Vani a 'ddo la Lucia e va 'ppija to ovi"	'va da Lucia e prendi due uova
"Ce tièmpu faci 'dda?"	che tempo fa lì?
'"Osci šta chiòvi ma fin'a jèri facìa 'bbuènu e facìa puru càutu, osci invèci faci friddu'"	oggi sta piovendo ma fino a ieri era bello e faceva anche caldo, oggi invece fa freddo
'"Comu si chiàma fràtuta?'"	come si chiama tuo fratello?
'"La Lucia s'è 'nżuràta cu lu Giuànni"'	Lucia si è spostata con Giovanni
"'Šta 'vvou alla chèsia cu mi va 'vvèsciu la messa ti Pasca"'	sto andando in chiesa a vedere la messa di Pasqua

La 'ngiùria

Comu tutti li paìsi ti 'šta 'żżona quani, puru li maruggìsi tennu 'nna 'ngiùria ca po parì puru brutta all'inìżiu ma s'a 'ccanòsciri la štòria prima cu si parla. In pratica la štòria tici ca tantu tièmpu fa 'ntra 'šta 'żżona 'nci fuèu 'nna brutta 'mmalatìa ca pijàva li màsculi pròpria 'dda a 'bbàsciu a quìddi 'żżoni, e in pràtica no si facìunu 'cchiù fili. Fattu štai ca però a Marùggiu 'šta 'mmalatìa non ci venni, ma no si sapi pircèni, allu meju pi l'aria ti lu mari. E in pràtica alli fèmmini ti l'otri paìsi vicìni, siccòmu li prutìa ma cu li màsculi loru no putìunu fa niènzi, si ni vinìunu a Marùggiu cu sanàunu lu disidèriu, e di tandu, quàsi a dispièttu, li maruggisi li chiàmunu pròpria Cujùni.

Viti puru

• Dialettu salentinu
• Lingua siciliana

Noti

Purtali di lu Salentu – Jiti a l'artìculi di Wikipedia supra lu Salentu.