Jean Le Rond d'Alembert
Jean le Rond d'Alembert (Pariggi, 16 di nuvèmmiru 1717 – Pariggi, 29 di uttùviru 1783) fu unu dî cchiù mpurtanti filòsufi, matimàtici e fìsici francisi dû XVIII sèculu, canusciutu supratuttu pû sò cuntribbutu a l'Encyclopédie e pî sò òpiri funnamintali 'n matimàtica e miccànica. La sò vita e la sò òpira sunnu strittamenti lijati a l'Illuminismu, nu pirìudu di granni trasfurmazzioni ntillittuali 'n Europa.
Nfanzia e educazzioni
[cancia | cancia lu còdici]D'Alembert nascìu a Pariggi di na rilazzioni tra n'aristucràticu e na fìmmina d'urìggini umili. Sò matri l'abbannunàu appena nascìu e fu crisciutu di na famigghia ca lu ricugghìu. Sò patri, ca non si curava di iddu, lu lassàu senza na fijura di patri, nu fattu ca infruenzàu di manera funnuta la sò vita. Studiau ô Collège de Navarra e, succissivamenti, a Pariggi, unni si didicau suprattuttu â matimàtica e â filusufìa.
Carrera scientifica
[cancia | cancia lu còdici]D'Alembert si distinguìu subbitu pî so capacità matimàtichi e scintìfichi. A sulu 18 anni, pubbricau lu so primu travagghiu mpurtanti di matimàtica, e ntô 1741 fu eliggiutu membru di l'Accademia dî Scienzi, n'unuri pristìggiusu 'n Francia. D'Alembert travagghiau nna vari campi dâ matimàtica, ma lu so nomu è principalmenti lijatu â miccànica razziunali.
Ntô 1743, pubbricau lu sò "Traité de dynamique" (Trattatu supra la dinàmica), unni ntruducìu lu principiu di inèrzia comu parti dâ sò difinizzioni di forza. Stu travagghiu, nzèmmula a àutri, cunsulidau la sò pusizzioni comu unu dî principali matimàtici e fìsici di l'èbbica. La sò cullabburazzioni cû matimàticu e fìsicu Émilie du Châtelet fu funnamintali pi l'espansioni dû pinzeru scintìficu di l'èbbica.
Cuntribbuti a l'Encyclopédie
[cancia | cancia lu còdici]D'Alembert è forsi cchiù canusciutu dô pùbbricu ginirali pô sò rolu ntâ l'Encyclopédie, l'ambizziusu pruggettu enciclopèdicu criatu di Denis Diderot e Jean le Rond d'Alembert. La sò cullabburazzioni cu Diderot fu funnamintali pô successu di l'òpira. D'Alembert scrissi, nfatti, lu Discours préliminaire (Discursu priliminari), ntroduzzioni ca stabbilìu li principi illuministi di razziunalitati, scienza e crìtica suciali. Sparti di chissu, cuntribbuìu a scrìviri assai artìculi, ‘n particulari chiddi rilativi â matimàtica, â filusufìa naturali e â miccànica.
Fìsica e Matimàtica
[cancia | cancia lu còdici]Ntâ matimàtica, d'Alembert desi cuntribbuti mpurtanti, ntra li quali lu principiu di d'Alembert (un mètudu pi arrisòrbiri l'equazzioni diffirinziali liniari), la mminzioni dâ fòrmula di d'Alembert pi suluzzioni di l'equazzioni diffirinziali parziali, e lu travagghiu supra lu studiu dû muvimentu di l’unni. Li sò ricerchi ntâ fìsica lu purtaru puru a sviluppari la tiurìa di l'unni e a travagghiari ntô studiu dâ prupagazzioni dû sonu e dâ luci.
Filusufìa
[cancia | cancia lu còdici]D'Alembert fu videmma nu filòsufu crìticu e razziunalista. Nzèmmula a Diderot e àutri pinzatura illuministi, iddu s'uppunìu â riliggiuni urganizzata, â superstizzioni e â gnuranza, circannu di prumòviri lu pinzeru scintìficu comu menzu pi cumprènniri e migghiurari la rialitati. Macari ca la sò pusizzioni era menu radicali di chidda di certi cuntimpuranìi (comu Voltaire), s'impegnàu a difènniri la scienza e la razziunalitati contra li forzi cunzirvatrici.
Ùrtimi anni e morti
[cancia | cancia lu còdici]Nta l'urtimi anni dâ sò vita, d'Alembert addivintàu sempri cchiù isulatu e la sò saluti peggiurau. Nunustanti chistu, cuntinuau a travagghiari nzinu â fini, cuntribbuennu puru â cuntinuazzioni di l'Encyclopédie, puru siddu lu pruggettu vinni a picca a picca abbannunatu versu la fini di l'anni '60 dû 1700.