Voltaire

François-Marie Arouet (Pariggi, 21 di nuvèmmiru di 1694 - 30 di maju di 1778), megghiu canusciutu cû pseudònimu di Voltaire, fu nu filòsofu tantu mpurtanti e nfruenti, nunchì finìssimu scritturi e puntu càrdini di l'Illuminismu.

Di furmazzioni umanìstica, pruvinenti di na ricca famigghia burghisa, studiau pressu li giansinisti e li gesuiti dû rinumatu culleggiu Louis-le-Grand e vinni ntroduciutu, picciutteddu, ntâ "Société du Temple", notu cinàculu di Pariggi a urintamentu libbirtinu. Lu successu dâ rapprisintazzioni dâ sò prima traggedia, Edipu/Oedipe (1718), lu rinnìu cèlibbri e apprizzatu.

Fu mpriggiunatu dui voti (1717-1718 e ntô 1726) â Bastigghia, a càusa (la prima vota) dâ nun rivirenza spressa 'n versi ntê cunfrunti dû riggenti. Cu la pubbricazzioni dû puema La Ligue (La Liga) dû 1723, scrittu duranti la priggiunìa, uttinni l'assignazzioni di na pinzioni di parti di lu reghi. L'òpira va a vèniri pubbricata novamenti cû tìtulu d' Enriade ntô 1728.

Fu asiliatu 'n Gran Britagna (1726-1729) unni, câ canuscenza d'òmini di cultura dimucràtica, scrittura e filòsufi comu Robert Walpole, Jonathan Swift, Alexander Pope e George Berkeley, maturau idìi illuministi cuntrari a l'assulutismu fiudali dâ Francia. 'N Gran Britagna scrivìu Littri supra li ngrisi (o Littri filusòfichi), pâ quali vinni di novu cunnannatu, avennu statu n'òpira di rifirimentu contra lu vecchiu riggimi.

Ancora èsuli 'n Lurena (a càusa di l'òpira Storia di Carru XII dû 1731), scrivìu li traggedi Brutu e La morti di Cèsari, cui siqueru Maumettu e Miropi, lu trattatu L'elementi dâ filusufìa di Newton oltri a l'òpira storiugràfica Lu sèculu di Luiggi XIV. Grazzi ô riabbicinamentu câ corti, favurutu di Madame de Pompadour, ntô 1746 fu nnuminatu storiògrafu e mèmmiru di l'Académie Française (Academia Francisa). Dû 1749 ô 1752 suggiurnau a Birlinu, a Ginevra, e ntô 1755 a Lusanna pressu lu casteddu di Ferney. E di stu pirìudu la stisura dâ traggedia Oreste (1750), cunziddirata una di l'òpiri minuri dû tiatru di Voltaire.

Oramai riccu e famusu, divinni nu puntu di rifirimentu pi tutta l'Europa illuminista. Trasìu 'n pulèmica cu li cattòlici pâ parudìa di Giuvanna d'Arcu 'n La pulzedda d'Orléans, e spressi li sò pusizzioni 'n Cànnidu overu l'uttimismu (1759), 'n cui pulimizzau cu l'uttimismu di Gottfried Leibniz. Lu rumanzu resta la sprissioni littiraria cchiù arrinisciuta dû sô pinzeru, cuntrariu a ogni pruvidinzialismu o fatalismu. Di ccà nizziau n'accanuta pulèmica contra la supirstizzioni e lu fanatismu a fauri di na maiuri tulliranza e justizzia.

A tali prupòsitu scrivìu lu Trattatu supra la tulliranza (1763) e lu Dizziunariu filusòficu (1764). Tra l'àutri òpiri, li cunti Zadig (1747), Micromega (1752), L'omu dî quaranta scudi (1767). L'òpiri tiatrali Zaira (1732), Alzira (1736), Miropi (1743), oltri lu puema Puema supra lu disastru di Lisbona (1756). E nfini, li mpurtanti òpiri storiugràfichi Lu sèculu di Luiggi XIV (1751) e lu Saggiu supra li custumi e supra lu spìritu dî nazzioni (1756). Li sô resti ripòsanu ô Panthéon unni foru traspurtati doppu la rivuluzzioni. Malgradu lu trionfu, â morti ci fu nigata la sipurtura ccrisiàstica.