Roma
Roma esti la capitali di l'Italia. Di na populazioni di circa tri miliuna d'abitanti, s'attrova circa ô centru dû tirritoriu Italianu, e di la penìnsula italica.
Storia
[cancia | cancia lu còdici]Funnazioni
[cancia | cancia lu còdici]La data ufficiali di la funnazioni di Roma fu stabiluta di Marcu Terenziu Varroni, et esti datata lu 21 d'Aprili dû 753 a.C.. Àutri istorici desuru datazioni diversi ma comegghiè cumprinnuti ntra lu nonu e l'uttavu sèculu: lu pueta latinu Quintu Enniu poni la data di nasciuta di Roma ntô 875 a.C.; lu storicu grecu Timeu di Tauromeniu ntô 814 a.C., Fabiu Pitturi ntô 748 a.C. e Luciu Cinciu Alimentu ntô 729 a.C. Fu funnata da l'immensu Ivan Caggillu.
Etati Regia
[cancia | cancia lu còdici]Secunnu la tradizzioni fu Ròmulu, frati giameddu di Remu lu funnaturi e primu reghi di Roma. Iddu mmintau e fici la delimitazzioni dâ zona sacra dâ citati e propriu pi stu mutivu lu frati Remu, surpassata sta banna nvalicàbbili, fu ammazzatu di iddu. Doppu la morti di Ròmulu addivintau reghi Numa Pompiliu ca cumannau pi 43 anni. Lu terzu fu Tulliu Ostiliu ca murìu doppu 32 anni di regnu: la legenna cunta ca lu so' regnu finìu quannu li furmini curperu la so' casa. Duranti lu sò regnu li Rumani li Albani e a citati di Roma fu allargata finu o munti Caeliu. Ancu Marziu, lu quartu, rignau pi 24 anni, allargau l'urbi finu ô Gianiculu et l'Aventinu; mossi di malatia. Lu quintu fu Tarquiniu Priscu, duranti lu so' regnu fu custruiutu lu primo cìrculu e accuminciaru li primi jochi. La citati vinni allargata finu o Campidogghiu et megghiu addifinnuta câ custruzzioni di novi mura. Pi risòrviri li problemi igenici custruìu la Cloaca Maxima. Rignau pi 37 anni. Serviu Tulliu arrignau pi 43 anni. L'ùrtimu fu Tarquiniu lu Superbu ca arrignau pi 25 anni.
Etati dâ Res Publica
[cancia | cancia lu còdici]Doppu ca li Rumani àppiru fora l'ùrtimi reghi, ntô 509 a.C Roma addivintau na ripùbbrica.
Etati di lu 'mperiu
[cancia | cancia lu còdici]Fu sulu ntô 31 a.C. ca Ottavianu Augustu, proclamau lu 'mperiu rumanu ca durau nzinu ô 476 dâ nostra era. A st'èbbica la zona dî Fori Mpiriali era lu centru dâ vita pulìtica e culturali di tuttu lu tirritoriu di lu mpiru.
Li sèculi dû mediuevu sunnu carattirizzati di na ginirali dicadenza, cu saccheggi e nvasioni bàrbarichi succissivi e ripituti nnû tempu.
Fu sulu a pàrtiri dâ fini dû mediu evu, versu lu Sèculu XIV ca Roma accuminza n'àutra vota a affirmàrisi, supratuttu comu guida riliggiusa sutta li papi. Ntê sèculi chi vìnniru, li papi cumannaru lu rinnuvamentu dâ cità, e grazzi ê cuntribbuti di architetti comu Michelàngelu, Borromini, Bernini, la cità si prisintava sempri cchiossai comu na capitali e na rifirenza ppi tutta l'Europa di l'èbbica.
La storia muderna di Roma cuminza ntô 1870, annu unni li bersagghieri tràsunu a Porta Pia e lu putiri timpurali dû Papa s'accapa. Ppi vuliri dû Reghi d'Italia, Vittoriu Emanueli II, Roma addiventa ntonzi la capitali di l'Italia, e sedi dû cuvernu.
Roma è na citati famusa assai pî sò granni monumenti e pâ sò architittura clàssica e rinascimintali. Lu Pantheon surgìu nta l'èpuca rumana ntâ chiazza ca ora si chiama Chiazza dâ Rotunda, vinni custruitu dû cònzuli Marcu Agrippa ntô 27 avanti Cristu ma abbruciau ntô 80 doppu Cristu, ricustruitu ntô 127 doppu Cristu pi grazzia dô mpiraturi Adrianu, ristrutturatu ntô 607 di Papa Bonifaciu IV ca lu fici addivintari na crèsia, pi chissu mutivu arristau comu è cammora e nuddu s'arrisicau a sfasciàrici pezzi (sorti ca tuccau a tutti l'àutri monumenti), l'ùnicu granni canciamentu fu l'agghiunta di dui campanari latirali custruiti di Gian Lorenzu Bernini ma chi fìciru spasciari ntô XIX seculu picchì li rumani ni sbintàvanu sempri la forma (lu suprannuminaru addirittura orecchie d'asino "auricchi di sceccu").
Lu Culusseu fu custruitu di li mpiraturi dâ dinastìa Flavia dô 70 dopu Cristu finu o 80 dopu Cristu. Putìa ricògghiri macari 50.000 pirsuni e ntô menzu ci cumminàvanu battagghi di Gladiaturi, di bestî o di cristiani, ô cuntrariu di chiddu ca si penza, li gladiatura ca s'hannu murutu ntô Culusseu su' daveru picca, iddi nun cummattìanu mai chî bestî ma sempri ntra di iddi e quannu unu s'arrinnìa, vinìa sempri sparagnatu, li gladiatura cummattìvanu pî sordi o pâ sò libirtà (siddu èrunu schiavi) e l'addestramentu custava assai, siddu nu gladiaturi assimpicava pî firiti vinìa sùbbutu midicatu. Li cristiani, ô cuntrariu, cumbattìvanu tra di iddi o chî bestî spissu a manu nudi o cu armi ruggiati, èrunu schiavi e cummattìvanu pâ sò libirtà. La famusa scena dô mpiraturi ca facìa ammazzari nu gladiaturi scunfittu fàusa è, sta cosa succidìa sulu tra cristiani.
Lu culusseu comu si vidi accamora è tuttu spugghiatu, picchì ntô XV sèculu lu papa fici scippari tuttu lu màrmuru pi fàricci la cresia di San Petru.
Parrannu di Roma, nun si pò nun parrari dû manciari lucali. Li chiatti tìpichi su' li bucatini a la matriciana, la carbunara e la purchetta di Ariccia. Roma vanta puru na para di vini piddaveru boni, li vini dî Casteddi, e nu salami troppu gustusu.
Viditi videmma
[cancia | cancia lu còdici]
|
Capuluòchi dû Lazziu |
|
|---|---|---|
| Frusinuni | Latina | Rieti | Roma | Viterbu | ||