Lingua pruvenzali

Lu pruvenzali (ntô pruvenzali: "prouvençau", nta l'occitanu: "provençau" e ntô francisi: "provençal") è n'avuluzzioni dû linguaducianu abbastanza ricenti ppicchì data dû sèculu XVI. E' suprattuttu diversu pî sô cunsunanti finali muti (e n particulari la s dû plurali). Fu parratu ntê dipartimenti Alpes-de-Haute-Provence, Hautes-Alpes, Alpes-Maritimes, Ardèche (na zona dû Ròdanu ntunnu a Bourg-Saint-Andéol), Bouches-du-Rhône, Drôme, Gard, Var, Vaucluse e ntê àuti vaddi dû Piemunti talianu.

Pî pruvenzali, lu pruvenzali è comu un elimentu dû sô eriditati; è sustinutu dâ pupulazzioni e dî cullittivitati lucali e di arcuni dicini d'anni ntâ vita pùbblica (pubblicitati, carteddi stratali, festival, tiatru, palazzi...). E' macari arricanusciuta comu lingua minacciata di l’ONU. L'azzioni cintralizzatrici dî re di Francia (Ordonnance de Villers-Cotterêts - 10 di austu 1539) e doppu dâ ripùbblica jacubbina nni fìciru na lingua di campagna prima di eliminàrila difinitivamenti cû nzignamentu obbligatoriu du francisi e l'interdizzioni dû sô utilizzu a scola.

Lu pruvenzali arrista però na lingua di curtura avennu la sô ortografìa muderna dû sèculu XIX e illustrata di Frédéric Mistral e li sô succissori, na littiratura dinàmica e brillanti dû Mediuevu, la cui riputazzioni nternazziunali havi statu curunatu macari cûn Premiu Nobel di littiratura di Frédéric Mistral ntô 1904; esìstunu spicificamenti pû pruvenzali libbra di grammàtica, dizziunarî, mètudi di nzignamentu, casi editricî e centri di ricerca. Lu pruvenzali è nzignatu n Francia di l'asilu a l'universitati, nta nummarusi cursi assuciativi e studatu macari nta nummarusi universitati straneri.

Nummarusi muvimenti pruvenzali spìanu n'arricanuscimentu ufficiali dû pruvenzali.

Pruvenzali e occitanu

Dognitantu lu pruvenzali è cunsidiratu comu dialettu di l'occitanu, ca rigrupparirìa tutti li lingui d'òc dû miridiuni dâ Francia (a voti assinza lu guasconu). Nanzittuttu abbisugna ricurdari câ distinziuni ntra na lingua e un dialettu sulu è pulìticu: la linguìstica nun è capaci di difiniri pricisamenti la diffirenza ntra li dui cuncetti. Abbisugna macari nutari ca tutta l'Occitanìa voli fari arricanùsciri la sô curtura e li sô spicificitati riguarda lu jacubbinismu francisi.

E' pi chistu mutivu ca arcuni gruppi pruvenzali rifiùtanu chista assimilazzioni e spìanu na vera spicificitati curturali. P'asempiu, Joseph Roumanille e na parti dû Félibrige, purtaturi di na "certa rialitati" dâ lingua pruvenzali, giammai cunsidiraru lu pruvenzali comu sutta-gruppu di l'occitanu.

Ma, quannu Frédéric Mistral pubblicàu lu sô munumentali "Tresor dóu Felibrige", dizziunariu dâ lingua d'òc muderna nta dui volumi, lu tèrmini "pruvenzali" nchiudi tutti li parrati occitani; ntô suttatìtulu du dizziunariu, è pricisatu bonu: «Dictionnaire provençal-français, embrassant les divers dialectes de la langue d'oc moderne» (Dizziunariu pruvenzali-francisi, chî diversi dialetti dâ lingua d'oc muderna - notari l'usu dâ palora lingua ô singulari), ossia, comu è pricisatu ntâ nota 1: «tous les mots usités dans le Midi de la France» (tutti li palori usati ntô Menziornu dâ Francia).

Nfini, pî linguisti, la palora pruvenzali havi statu utilizzata pi assai tempu comu tèrmini pi tutti li lingui d'òc. Oggi, l'usu scientìficu è di chiamari lu gruppu linguìsticu cû tèrmini occitanu e di utilizzari lu tèrmini pruvenzali pî parrati dâ Pruvenza.

Diffirenzi riggiunali

Cci sunnu liggeri diffirenzi dintrâ lingua, ntra palori diversi di na riggiuni nta n'àutra, o di prununcia d'un villaggiu nta n'àutru.

Provençal rhodanien (Pruvenzali dû Ròdanu):
- la parrata Ventoux e dû Comtat (Carpentras).
- la parrata dâ Vaddi dû Ròdanu (Avignuni, Orange, Bollène).

Provençal maritime (Pruvenzali marìttimu):
- esìstunu macari diffirenzi mìnimi ntra centri citadini (Marsigghia, Tuluni, Draguignan e àutu Var, ecc...).

Nizzisi o nissart (riggiuni di Nizza)

Provençal Alpin (Pruvenzali alpinu):
- Alpinu: zona ntermidiaria ntra pruvenzali e gavot ntunnu a na lìnia ntra Digne e Nyons (Gap, Sisteron, Tallard, Forcalquier, Seyne les Alpes, ...).
- Gavot: vaddi alpini, dipartimentu dâ Drôme, parti sittintriunali dû dipartimentu di l'Ardèche
- Provenzale: àutu Piemunti, n Italia
- Vicinu dû gavot

Chist'ùrtimu è dognitantu cunsidiratu comu dialettu distintu dû pruvenzali (Vivaro-Alpin) pû sô prununcia nord-occitana (CH pi C; J pi G; ...). Lu liamu cû pruvenzali è cchiù curturali chi linguìsticu.

Abbisugna macari parrari dû francopruvenzali (o arpitanu) chi è na lingua ndipinnenti dû pruvenzali.

Asempî

Palora	Traduzzioni	Prununcia standard
terra	terra	terro, terre, terra
cilu	cèu	cèou
acqua	aiga	aïgo, aïgue, aïga
focu	fuòc	fio(c), fuè(c)
omu	òme	omé
fìmmina	femna	femo, fremo, fema
manciari	manjar	manja
bìviri	beure	béouré
granni	grand	gran
nicu	pichòt	picho
notti	nuech	nué, nieu
jornu	jorn	djou, djour

Culligamenti esterni

Rifirimenti: Le Provençal en français