Marcu Valeriu Marziali

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Marcu Valeriu Marziali

Marcu Valeriu Marziali, megghiu canusciutu comu Marziali ('n latinu Marcus Valerius Martialis; Augusta Bilbilis, 1 di marzu 40Augusta Bilbilis, 104) fu nu pueta rumanu, cunzidiratu lu cchiù mpurtanti epigrammista di la littiratura latina.

Biugrafìa[cancia | cancia la surgenti]

Lu pirìudu spagnolu[cancia | cancia la surgenti]

Li nutizzi biugràfichi supra Marziali vèninu 'n manera principali di li nummirusi rifirimenti autubbiugràfichi cuntinuti nti la sò òpira. Sapemu ca nascìu a Bilbilis, na citadina di la Spagna Tarragunisi, a l'èbbica sutta lu Mpiru Rumanu, ntra lu 38 e lu 41 d.C. e ca arricivìu la sò prima aducazzioni a Tarragona, sutta la guida di grammàtichi e ritori. Nti lu 64 jìu a Roma, vulennu fari furtuna comu avìa succiudutu ad àutri littirati di la sò riggiuni comu Sèneca, Lucanu e Quintilianu.

A Roma[cancia | cancia la surgenti]

Nti la capitali di lu Mpiru si jittau a fari la vita di lu cliens, pigghiànnusi la sportula, nu rialu di manciari o sordi. Nun vosi fari mai la carrera di avvucatu.

Carrera littiraria[cancia | cancia la surgenti]

Avveri lu 80, ppi l'uccasioni di l'inaugurazzioni di lu Culusseu, Marziali pubbricau lu sò primu libbru di epigrammi, chiamatu Liber de spectaculis ("Libbru di li spittàculi") ca lu fici ludari di li sò cuntimpuranii. Grazzi a stu primu successu appi di lu mpiraturi Titu lu ius trium liberorum ("lu dirittu di li tri figghi"), na seri di privileggi ppi li citadini ca avìanu tri figghi, macari ca lu pueta nun era mancu spusatu. Lu succissuri di Titu, Dumizzianu, cunfirmau li stissi privileggi.

Avveri l'annu 84 o 85 cumpareru àutri dui libbra di epigrammi: Xenia ("riali ppi l'òspiti") e Apophoreta ("riali di purtàrisi a casa a la fini di li manciati"), fatti di dìstichi eliggìachi.

Li libbri nun foru pigghiati pirò 'n manera tantu bonu e lu pueta affinnutu s'arritirau ppi quarchi misi a Forum Cornelii (avveri Imula), òspiti di nu putenti amicu. Ddà pubbricau lu sò terzu libbru ma appui lu pigghiau la nustalgìa di Roma, fonti di ispirazzioni di la sò puisìa.

Doppu l'assassiniu di Dumizzianu nti lu 96, sutta li principati di Nerva e appui di Traianu, si misi a Roma nu cchiù granni cuntinimentu murali. Marziali pruvau a ngrazziàrisi li novi cuvirnanti, ma li sò epigrammi nun èranu vitti boni di lu novu putiri. Oltri chissu iddu era urmai troppu canusciutu ppi li sò boni rapporti ccu Dumizzianu, udiatu di li succissuri. Nti lu 98 fici lu viaggiu di turnata a la sò terra natali. Ntra lu 90 e lu 102 pubbricau àutri ottu libbra di epigrammi.

L'ùrtimi anni[cancia | cancia la surgenti]

A Bilbilis na ricca viduva di nomu Marcella, pigghiata di l'ammirazzioni ppi lu sò nomu e la sò puisìa, cci fici cchiù duci l'ùrtimi anni di la vita, mittènnulu nti la situazzioni di putiri campari megghiu ccu lu donu di na casa e di na terra. Marziali murìu a quasi 64 anni comu ni dici na littra di l'annu 104, mannata di Pliniu lu Carusu a Curneliu Priscu, unni lu mittenti duna nu judizziu supra lu pueta spagnolu, ca cci avìa nnirizzatu cirtiduni epigrammi di laudi ppi la sò attivitati di avvucatu.