Dialettu cilintanu miridiunali

Lu cilintanu miridiunali (nomu lucali: "cilindanu") veni parlatu nta arcuni zoni dâ parti miridiunali dû Cilentu: lu Vasciu Cilentu. E' un dialettu di tipu sicilianu (famigghia linguìstica di l'Italurumanzu miridiunali estremu). Puru siddu l'ària giogràfica dû Cilentu è situata dintra dâ riggiuni Campania (Pruvincia di Salernu), sta parlata cilintana miridiunali nun havi nenti n cumuni cu li parlati napulitani.

Lìmiti di sta zona linguìstica

Certi fonti dìcinu ca li parrati cilintani di tipu sicilianu si pàrranu supratuttu nta arcuni zoni nterni dû Cilentu miridiunali (p'as. a Alfanu, Roccagluriusa, Rufranu, ecc.), mentri ntâ costa (p'as. a Sapri, Marina di Cammarota, Palinuru, ecc.) la parrata, comu pi lu restu dû Cilentu, appartinissi â famigghia dû miridiunali ntermediu (di tipu napulitanu). Pirò àutri fonti cuntrarianu dicennu ca arcuni parrati cilintani di la costa sunnu macari di tipu sicilianu, puru siddu nfruinzati dû napulitanu (p'as. a Ispani e Vibunati).

Li mutivi di st'ària a vucalismu sicilianu ntô Cilentu

Nta diversi èbbichi, li siciliani si stanziaru ntô Cilentu:

Ntê sèculi XII e XIII, famigghi siciliani si trasfireru dâ Sicilia ô Cilentu, e àutri famigghi culunizzaru macari zoni vicini a Laurìa (Pruvincia di Putenza, Basilicata).

Duranti la guerra dî Vespri Siciliani, l'Angioini cu l'aiutu dî baruna cilintani (chiddi di Castelcivita) tintaru di rispìnciri li truppi sìculu-aragunisi, ma li siciliani arrinisceru a occupari li citati cilintani di Policastro, Castellabate, Castelcivita e Padula. Castellabate vinni occupata dû re Jàcumu di Sicilia (ntô 1286) ca la visitau tri anni doppu.

Ntra lu 1284 e lu 1299, li villaggi cilintani dâ fascia custera foru assai danniggiati dî cummattimenti ntra l'armata angioina e truppi sìculu-aragunisi (ch'èranu alliati câ guirrigghia di l'Almugàveri a la quali s'avìanu junciutu àutri siciliani).

Secunnu libbra scritti n latinu dî scrittura lucani, li siciliani dû Cilentu funnaru citati comu Sicilì (oi frazzioni di Murgerati) ntô XVI allatu dû ciumi Bussentu. Sti cristiani travagghiàvanu assai comu pastura, agricultura, e li famigghi crisceru e mannaru li figghi a studiari a Policastro.

Carattirìstichi di cincu parlati nterni

Dialettu di Alfanu

Alfanu è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: ùgna, ammùccia, fùrnu, gènti, amùri, sùli, chiòvi, mìsi, pàni
la prununza dî vucali àtuni nterni: fìmmina, cìnniri, sùrici, tizzùni, jinnàru, vuttàru, jurnàta, frivàru,
lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: pènza
assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: quànna, mànna
rutacismu dâ "d": ri, ra, vìri
dittungazzioni dâ "ò": gruòssu, uòmmini, ma sòldi, vòli
dittungazzioni dâ "è": tièmpu, fièsti, lièttu, ma gènti, rèsta
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiòvi
usu dû nessu -uz- (pû latinu -lt-): s'àuza (lat. àltiat)
pirduta dâ "g" nizziali: -àttu, -abbà
usu dî formi virbali curti: abbà (abbàri), ìnchi (ìnchiri), accògli (accògliri)
usu di l'artìculu ditirminativu arcàicu lu

Dialettu di Caseddi n Pìttari

Caseddi è situata nta l'ària muntana dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: frìdda, pùzzu, cèrza, crùci, cràpa, sèrra, vàddi, massarìa
la prununza dî vucali àtuni nterni: prisùttu, viscùsu, curnicèdda, piràli, màrmuri, capùtu, vaddùni, fundàni, pustàru, pilligrìni
lu passaggiu di ll latinu a dd: cedda
assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: nnùglia (lat. indùctilia), mènnula, munnìzzi, tunnièddu
rutacismu dâ "d": càura, rî
dittungazzioni dâ "ò": cuòddu, sùorivu, ma vòscu, Sciarapòtamu
dittungazzioni dâ "è": cicirièddu, pannièddu, ma mèli, cuzzèttu
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiànu, chiàia
usu dû nessu -uz- (pû latinu -ls-): sauzìcchiu (lat. salsicia)
addibbuluta dâ "p" cumplessa ntervucàlica: subbrissàta (lat. soppressus -àta)
addibbuluta dâ cunzunanti "p" doppu la "m": càmbu
addibbuluta dî cunzunanti "c" e "t" doppu la "n": jànga, mangùsu, sàndu, pandanèdda
usu di l'artìculu ditirminativu u (la forma arcàica lu persi la cunzunanti nizziali)

Dialettu di Murgerati

Murgerati (frazzioni Sicilì) è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
lu passaggiu di ll latinu a dd: spàddi, cavàddu, pèddi, chìddu, ma bèlli, abballà, mbrèllu
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: fìgliu, spùsa, mùtu, pàni, fiàscu, pàlu, mìssa, màggiu, nùci, nìvi, sùtta, fìssa, cràpi, stìssa, pìru, màli, sàcciu, strìtta, frìschi, chìsta, sùrdu, pàtri, sùlu, frìddu, pìlu, scìsa, spìsi, aprìli, Agùstu, pirtùsu
la prununza dî vucali àtuni nterni: spirànza, sùrici, curàggiu, cicàti, paìsi, giùvini, fìmmini, cugliùni, nùtili, sunatùri, sigliùzzu, canìglia, ncùdini, piràinu, miràculi, passàtu, pignàta, piccàtu, fuculàri, saìtta
lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: nun-zi, ma nsirtài
assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: mànna, scìnni, frùnna, cannìli, tànnu, ma vindìtta, rùndini, quànda/quànna
rutacismu dâ "d": ri, riàvulu, rispiràtu, rìssi, ràmmi, turìsca, pirùcchi, rùi, accìri, vìrinu
rutacismu dâ "l" prima di na cunzunanti: vùrpi (lat. vùlpes), sarvàu, barcùni
cuntrazzioni dû nessu latinu -l(i)d-: cauràra
assimilazzioni dû nessu latinu -nv-: ammìria (lat. invidia), mmìci (lat. in vicem)
addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "m": m-bàcci
nzirzioni dâ "v" tra dui vucali: càvuci
usu di pròtisi nizziali: ngi/nci, spirtùsu, addùvi (lat. de ubis), gurìcchi, all'ammundi ("susu e sutta").
usu di pròtisi finali: pòti, vài (terza pirs.), fàci, ma a li voti no: cu mì, a-ttì, a-mmì
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiù, chiàvi, chiàndi
pirduta dâ "g": -àddu, -addìna, -uài, -unnèdda, -ùrdiu, ma gàttu, gàtta, gabbàtu, guaragnà, e puru vardàu, vuàddara, vuaddarùsi
pirduta dâ "r" ntô nessu latinu "tr": arrètu (lat. ad retro), nòsta, vuòsti
pirduta dâ "i" nizziali: -ntròna, -nùtili
addibbuluta dâ cunzunanti "p" doppu la "m": làmba, sèmbi, cambàna, mbaràtu
addibbuluta dî cunzunanti "t" doppu la "n": sindènzi, sàndu, n-dèrra, ìnda
addibbuluta dû nessu latinu "bi"/"be": scàngia (lat. ex càmbia), hàggiu (lat. hàbeo)
addibbuluta dâ "b" latina: vrùcia (lat. brusiare, abbruciari), vutticèdda, vilanzuòlu, vacìli, varlìri, avvrangài
usu dâ "j" pâ "i" nizziali latina: jètti, jùarnu
usu di suffissi lucali: pirdènza (pirduta)
usu di plurali nun rigulari: li fìcu
raffurzamentu dâ "s" nta "z" doppu la "r": pèrzu
raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": vàsciu
usu dî formi virbali curti: camminà, sunà, vinì, sputà, chiàngi, rìri, vìri, guaragnà, cucinà, tèni, sènti, cripà, vìvi, arà
usu dû verbu "avì" (aviri) pi n'ubbricazzioni: hàggia ròrmi (haggiu a rormi)
usu di l'artìculi ditirminativi longhi lu, la e li
usu di l'artìculi nditirminativi curti nu e na

Vucali "ò" e "è":

dittungazzioni dâ "ò" nta "ùa": jùarni, pircùacu, ntùarnu, gliùammaru
dittungazzioni dâ "ò" nta "ùo": pùorcu, vùoi (buvini), vùosti, fùossi, ùovu, sciùogli, sùoni, strùongu, scùorzu
nun dittungazzioni dâ "ò": divòtu, cròccu, pòcu, sòldi, òssa, menzanòtti, tròna, vònnu, allònga, pressaròla, ròli, sirrottu, còmi/cùmi, ròppu/rùppu,
dittungazzioni dâ "è" nta "ìa": tìambu, martìaddu, pìari, rìandi, vìarnu, attìandu,
dittungazzioni dâ "è" nta "ìe": tìembu, martìeddu, pìeri, rastìeddu, vìermu, fìerru, pìettini, cancìeddu, stuppìeddu, pignatìeddu
nun dittungazzioni dâ "è": rèndi, mègliu, pèggiu, bèni, èsci, vèni, arricèttu, vècchia, fèsta, sèrvi, tèninu, lancèdda

Dialettu di Roccagluriusa

Roccagluriusa è situata nta l'ària muntana dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: paìsi, crìsta, fìgli, fiùri, fiùmi, prumìssa, lìbru, fùrnu, hâmu, lùssu, sùli, màri, fìni, appìsa, nèglia, pàni, àcciu
la prununza dî vucali àtuni nterni: muntàgni, pitrusìnu, putìa, miscàtu, piccàtu, castïàtu, curùna, vinùtu, giùvani, livàtu, campàtu, culùri, filìci, purmùni, stagiùni, crìscitu, fràcitu, mèrula
lu passaggiu di ll latinu a dd: vaddùni, ddà, chìddu, scìdda, ma bèllu, nuvèlla
assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: scìnninu, mùnnu, pigliànnu, ma grandìzza
rutacismu dâ "d": ra, rî, rìttu
dittungazzioni dâ "ò": nuòstu, uògliu, ma vògliu, ancòra, bòna, còsti, ròta, nòsta, nòva
dittungazzioni dâ "è": aucièddi, nsièmu, sièstu, caticièddu, viècchi, cupièrtu, frastièri, muricièddu, ma simènti, gènti, sèculi, prugrèssu, cèssu
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiàni, chiù, chiànuchiànu
addibbuluta dâ "t"doppu la "n": m-pùnda
assimilazzioni dâ "r": picchì
usu dî formi virbali curti: campà (campari), vìri (vìriri)
usu di l'artìculu ditirminativu arcàicu lu
l'usu dâ forma dû duppiu cungiuntivu (as. si vinissi, u dicissi), comu n sicilianu, esprissioni ca n talianu è traduciuta cu un cungiuntivu e un cunnizziunali "se venisse, lo direi").

Dialettu di Rufranu

Rufranu è situata ntâ zona dû retroterra muntanu dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: chìsta, fàmi, amànti, pàni, crùci, spìca, fìglia, càni, valìggia
la prununza dî vucali àtuni nterni: scupèrta, muntàgna, gintìli, pisànti, vistìtu, dimàni, jumàra, nustalgìa, luntàna, giuvintù, patrùni
lu passaggiu di ll latinu a dd: chìddi, carusèdda, fusìddi, ma bèllu
lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: pènzu
rutacismu dâ "d": rùi, ri, guaragnà, ra
dittungazzioni dâ "ò": suònnu, tuòzzu, cuòcci, uòcchi, gruòssi, fuòrti, ma ricòrdu, tròppu, còri
dittungazzioni dâ "è": mièzzu, tièmpi, lièttu, vièni, ma èra
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiàna
addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "m": m-bàcci
addibbuluta dî cunzunanti "t" doppu la "n": Ndunùcciu
usu dî formi virbali curti: scurdà, guaragnà, accumenzà, ammassà,
usu di l'artìculu ditirminativu longu lu
l'usu dâ forma dû duppiu cungiuntivu (as. si vinissi, u dicissi), comu n sicilianu, esprissioni ca n talianu è traduciuta cu un cungiuntivu e un cunnizziunali "se venisse, lo direi").

Carattirìstichi di dui parlati custeri

Dialettu d'Ispani

Ispani (frazzioni San Cristòfuru) è situata ntâ zona custera dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: càtu, mìnna, grègna, lìppu, nàca, àcciu, hàvi, putìa, rùva (via), chièsia
la prununza dî vucali àtuni nterni: casciùni, buffètta, cuddùra, fucàzza, cirnìcchiu, purtùni, jurnàti, trappìtu, pitrusìnu, panàru, pirtùsu, piràinu, mucàtu, strùmmulu, zìmmaru, muccatùru, cucùzza, casicavàddu, càntara, furcùni, frìttuli, mpicciùsu, paparìnula, fràggidu, cannarùni, all'intrasàtta
lu passaggiu di ll latinu a dd: chìddu, ddabbàsciu, fucazzèdda, faìddi, vaddùni, vitiddùzzu, zappùdda
lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: nzurtà
assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: bànna, gliànna, munnìzzi, bànnu, nnùglia, rinninùni, scìnni, stannàrdu
rutacismu dâ "d": cimmiràglia, ma divacàtu, midùdda
dittungazzioni dâ "ò": gliuòmmiru, cuòzzu, mustazzuòli, n-cuòddu, papuòzzulu, cuòppu, fuòrchiu, catuòrdu, ma òmu, pircòca, sòru, còmi, cròccu, cammisòla, nòtti
dittungazzioni dâ "è": rastièddu, muccaturièddu, cannilièri, tianièddu, cancièddu, fiètu, chianièddi, fumièri, crapittièddu, farfarièddu, cièrri, carusièddu, ma èrramu, vèrru, cuzzèttu, gimmitèriu, scrizzèttu, lancèdda, cimminèra, vèrtula, scutèdda, suricèra
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): acchianàta, chiù, chiànca, chianùzzulu
pirduta dâ "g" nizziali: -ànciu, -addinèdda, -àddu, -unnèdda, -ùvitu, -àggia
nzirzioni dâ "i" tra dui cunzunanti: èriva, malivìzzu, suòrivi
usu di pròtisi nizziali: nzòcca, vàvu
usu di pròtisi finali: vasilicòi
usu dî formi virbali curti: curcà, cummiglià, acchianà, cupinà, nciarmà, ntruppicà, ntrattinì, nzurà, pinniculà, riviglià, sapì, stunà
usu dû nessu -uz- (pû latinu -ls-): cièuzi (lat. celsum)
cuntrazzioni nta "o" dî nessi latini -als- e -alc-: sozìcchiu, cozètti, cozùni, ma caucirùgnulu
rutacismu dâ "l" prima di na cunzunanti: curtièddu, nzurtà
addibbuluta dâ "r" ntervucàlica: cilivrièddu, ciramìli, murtàli
addibbuluta dî cunzunanti "c" doppu la "n": carivùnghiu, ìnghi
addibbuluta dâ cunzunanti " f" doppu la "n": mbasciàtu
addibbuluta dâ "b": vurràini, vìvi, vuòzzu, vilanzùni, varrìli, vruòcculi, tavùtu
raffurzamentu dâ "s" nta "z" doppu la "r": vùrza
raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": abbàsciu
mitàtisi: sibbùrcu (lat. sepulcrum), vìppitu (lat. bivitum/bibitum), cràpa (lat. capra), pòddula (sp. polilla)
usu di l'artìculu ditirminativu u

Dialettu di Vibunati

Vibunati è situata ntâ zona custera dû Vasciu Cilentu. Li carattirìstichi dû sò dialettu sunnu:

lu vucalismu di tipu sicilianu (sistema pentavucàlicu): a / i / u / ò / è
la prununza chiara e distinta dî vucali finali: sùlu, càntu, ùgna, sùtta, pìgna, amùri, mùsca, strìtti, mànu, tàntu, ànnu, frìscu, fàmi, màstru, chìstu, làtu, amìcu, sàntu, mìsu, gènti, cùrta, aulìvi, m'abbrazzàu, sìra, fàzzu, còsi, càru
la prununza dî vucali àtuni nterni: buntà, cuntènti, cavùni, furàggiu, cardùni, accattàu, aurìcchi, fucùsu, pigliàtu, duttùri, piccàtu, tinùri, pirò, mbrugliùni, assimigliàva, sintùtu, muglièri, fìmmina, prufissùri, culùri, pùlici, pricìsu, furiùsa, ciràsu, rigìna
lu passaggiu di ll latinu a dd: ìdda, vaddùni, pinnulèdda, spàdda, grìddu, ma bèllu, ascìlli, capìlli
assimilazzioni dû nessu -nd- nta -nn-: quànna, mànnu, suspirànnu, ma mutandùni, dumandàu, biùnda
lu nessu -ns- veni prununzatu -nz-: cunzuprìna (lat. consobrina: cugina), pènzangi, ma cunsìgliu
rutacismu dâ "d": ri, rìssi, marònna, cùra, rùi, grìru, rispiràta, rirènnu, chiurèmmu, rumàni, sturènti, carùtu, rilùri (lat. dolorem)
dittungazzioni dâ "ò": juòrnu, ruòspu, cuòriu, bisuògnu, cuòddu, attuòrnu, uòcchi, fuòssu, cuòrpu, muòrtu, buònu, vuò, vuòi, ma pòcu, pròntu, fòrti, còmi, nòtti, rimòrsu, pòrti, vògliu, pòi, milòrdu, pò, ròppu, bòna, paròli, tròppu, pònti
dittungazzioni dâ "è": miènzu, tièni, cangièddu, lièttu, quiètu, Piètru, siènti, dispièttu, pièri, vièrnu, niènti, pièttu, ma attèntu, vèri, finèstri, vèrmu, succèssu, sèmpi, mègliu, fèsta, bèni, spècchiu, vèni, èra, suspèttu, supèrchi, ardènti, vècchia, prumittènnu, mènti, puvirèdda, trènu
usu dû nessu -ch- (pû latinu -pl-): chiù, chìna, acchianàu, chiànu
raffurzamentu dû nessu "ss" nta "sci": abbàsciu
addibbuluta dî cunzunanti "c" doppu la "n": cònga, ngurunàtu, ngazzàtu, aunghiàtu, ngàpu, màngu
addibbuluta dâ "b": viddìcu, vrìnna, vasà, tavàna
usu di pròtisi finali: pòti, vài, cu mìcu (sp. con mígo), ma: a mì
usu di pròtisi nizziali: spirtusàva, sparpagliuòlu (pruv. parpaiolo), ngi
mitàtisi: vrigògna
pirduta dâ "g" nizziali: -arzìllu, -unnèlla, ma guardàtu e vàrda
nzirzioni dâ "v" tra dui vucali: paravìsu (sp. paraíso)
cuntrazzioni nta "oz" dû nessu latinu -ols-: vòzi
cuntrazzioni nta "auc" dû nessu latinu -alc-: càuciu
pirduta dâ "r" ntô nessu "tr": arrètu (lat. ad retro), àta (lat. àltera)
usu dû verbu "avì" (aviri) pi n'ubbricazzioni: hàggia purtà (haggiu a purtà)
usu dî formi virbali curti: riturnà, truvà, stà, nzurà, arrivà, purtà, curcà, vulà, raglià, rà, caccià, torci, minti, trattà, aiutà, giurà, murì, mbarà, bivirà, campà, ma fàri (fà)
usu di l'artìculu ditirminativu longu lu

Finòminu dî vucali mòbbili

Comu ntô sicilianu di Sicilia, lu finòminu dî vucali mòbbili (addibbuluta dâ "e" e dâ "o" quannu nun sunnu accintati) è prisenti ntô dialettu cilintanu miridiunali:

Cilièndu -> cilindànu

òcchiu -> ucchicièddi (plurali)

mònacu -> munacièddu

hiddi rèstani -> hiddi ristàvani

Cònu -> Cunùcciu

vèngu -> vinùtu

vocca -> vuccùzza

ecc.

Pirsistenza dâ terminoluggìa greca

Li parrati dû Vasciu Cilentu sàrvanu assai tèrmini d'orìggini greca c'attruvamu macari ntê parrati dâ Calabbria centru-miridiunali, dâ Sicilia e dû Salentu: nun si sapi siddu sti tèrmini cilintani sunnu lucali o siddu foru purtati di culoni calabbrisi, siciliani, o àutri.

Rifirimenti