Cuvernu
Lu Cuvernu (palora ca veni di lu grecu anticu κυβερνάω, timoni) eni nu cumitatu di pirsuni ca esercita lu putiri legislativu e esecutivu nta nu tirritoriu di cumpitenza. Stu tirritoriu putissi èssiri na cuntrada, nu paisi, nu statu o na pruvincia, o haviri n'àutru nomu.
Difinizzioni
[cancia | cancia lu còdici]Lu cuvernu eni l'istituzzioni chi amministra na nazziuni, na riggiuni o àutra ntitati pulìtica cchiù o menu nnipinnenti. Oi lu cuvernu si basa supra rèuli dimucràtichi ntî quasi tutti li paisi dû munnu.
Istituzzioni di cuvernu
[cancia | cancia lu còdici]- Li cuverni fannu li liggi, arricìvinu li tassi, stàmpanu la munita, addistrùgginu li bancunoti vecchi, e fannu àutri cosi.
- Li cuverni hannu sistemi di giustizzia ca addicìdinu cu havi a èssiri punitu pi la liggi, e cu nun havi a èssiri punitu.
- Li cuverni hannu a Polizzìa p'èssiri sicuri ca li citadini arrispèttanu la liggi.
- Li cuverni hannu diplumàtici ca ponnu cumunicari cu cuverni di àutri paisi, cèrcanu di vitari li guerri quannu eni pussìbbili, fannu patti cummirciali cu iddi, si scàncianu espirienzi culturali e suciali e canuscenza.
- Li cuverni hannu n'esèrcitu ca pruteggi lu paisi si àutri paisi attàccanu. Lu capu dû cuvernu e li sò cunzigghieri sù chiamati amministrazzioni.
Tipi di Cuvernu
[cancia | cancia lu còdici]Li diversi formi di cuvernu si ponnu riassùmiri accussì:
- Lu cchiù cumuni nnô munnu uccidintali eni chiddu chiamatu dimucrazzìa. Nta na dimucrazzìa, li citadini s'organìzzanu iddi stissi nta gruppi chiamati partiti pulìtici. Partiti pulìtici diffirenti hannu diffirenti idiuluggìi, su comu lu Cuvernu avissi a maniari prubbremi diffirenti e ponnu ilèggiri li rapprisintanti nta lu Parlamentu, ô Cungressu oppuri ô Sinatu.
- La munarchìa eni nu cuvernu maniatu di nu re o di na riggina. Ci sù dù tipi di munarchìa, li munarchìi assuluti e li munarchìi custituzziunali. Nta na munarchìa assuluta lu capu nun ci havi ristrizzioni pi lu sò putiri. Nta na munarchìa custituzziunali lu putiri di lu capu eni stabbilutu di nu ducumentu di sòlitu priparatu dî citadini ca sù suggetti a ddu capu.
- Sutta la dittatura, lu cuvernu eni esircitatu di na pirsuna sula. Ssa pissuna poni èssiri eletta, ma nun arricivi lu putiri dâ sò famigghia, comu sutta la Munarchìa. La Dittatura pò èssiri bona o tinta, addipenni dû dittaturi. Ci sù nu munzeddu di pirsuni ca nun ci piaci la dittatura picchì nun c'eni libbirtà cuncessa dû cuvernu.
- L'uligarchìa eni nu cuvernu mantinutu di gruppu di pirsuni putenti. Di sòlitu eni nu tèrmini ca veni usatu oggi sulu dî paisi exxi suviètici pi criticari li cuverni di li paisi uccidintali ca pi iddi sù "uligàrchici" e sù mantinuti di "uligarchi". Ssi uligarchi ponnu addividìrisi lu putiri uguarmenti uppuri no, e picciò puri a lu nternu di l'uligarchìa ci pò èssiri unu cchiù putenti di l'àutri uligarchi. N'uligarchìa eni diffirenti di na vera dimucrazzìa picchì sulu a picca pirsuni ci veni data la pussibbilità di canciari li cosi. N'uligarchìa nun havi a èssiri pi forza riditaria e passata di patri n figghiu. N'uligarchìa nun havi nu capi ben difinutu ma diffirenti pirsuni putenti. Spissu n'uligarchìa discrivi comu nu cuvernu eni veramenti
Formi dimucràtici di cuvernu
[cancia | cancia lu còdici]Tra li formi di dimucrazzìa ci sunnu:
- dimucrazzìa parlamintari (Girmania, ecc.)
- munarchìa parlamintari (Spagna, Ulanna, ecc.)
Formi assulutìstici di cuvernu
[cancia | cancia lu còdici]- munarchìa assuluta (Luiggi XIV in Francia, ecc.)
- dittatura (Corea dû Nord, e pi creti versi Cubba, Kazakistan, ecc.)
Storia e Tiurìa dû cuvernu
[cancia | cancia lu còdici]La forma cchiù sèmplici di cuvernu e chidda di citadini ca guvèrnanu àutri citadini supra nu turritoriu. Chissu pò èssiri na cumunità nica comu na famigghia e na casa, oppuru nu villaggiu o granni comu a nu cuntinenti comu nta l'Australia. Ddi pirsuni ca guvèrnanu lu tirritoriu ponnu cuncèdiri àutri pirsuni di èssiri pruprietari, ma rilativamenti, comu p'asempiu pû pitroliu sicilianu, li pirsuni ca tròvanu pitroliu nta lu sò tirrinu nun lu ponnu utilizzari e vìnniri pi iddi stissi, â sò famigghia e li sò amici. Lu cuvernu eni nu pattu fattu di lu cuvernu ca havi lu dirittu di guvirnari comu priscrittu dâ liggi. Cirtuni pènzanu ca hannu lu dirittu di pussèdiri lu cuvernu senza pirmissi. Stu puntu di vista eni chiamatu libbirtarianismu. Àutri pènzanu ca si pò vìviri assemi cu l'àutri n paci sinza cuverni. Chissa ideuluggìa eni chiamata anarchia.
Quasi tutti li posta supra la Terra sù cunnessi cu na forma di cuvernu. Sti posta sù posta unni li pirsuni sèghinu li propi tradizzioni nveci di li règuli dû cuvernu, comu lu cuntinenti di l'Antàrticu, picchì nun ci sù assai pirsuni ca ci àbbitanu ddocu. Pi ogni postu supra la Terra c'eni na forma di cuvernu ca arriclama li diritti di cuntrollu suvranu supra di iddu. Lu tèrmini "suvranu" eni anticu e signìfica "cuntrollu di nu Re" (suvranu). Guverni di villaggi, paisi, cuntei e àutri cumunità sù macari subburdinati a lu cuvernu dû statu o dâ pruvincia unni esìstinu, e a chiddu dû paisi.
Doppu lu fiudalesimu, li cuverni muderni addivintaru paisi-nazzioni. La Capitali di nu Paisi, p'esempiu, eni unni lu Re teni li sò bena. Di chissu niàutri pigghiamu l'idea muderna di Capitali ecunòmica nta l'econumìa. Lu cuvernu si dici ca ci havi macari lu còmpitu di rigulari lu cummerciu comu puri di guvirnari lu tirritoriu.
Li Cuverna cuntròllanu macari li citadini e addicìdinu li cosi ca la murali accetta o punisci. Nta tanti paisi, ci sunnu règuli siviri pi li rapportu sissuali e l'utilizzu di li droghi ca sù parti dâ liggi e cu nun l'arrispetta è punitu pi nun l'aviri arrispittati.
Li tassi sù comu lu cuvernu eni paiatu nta la maggiuri parti dî paisi. Li citatini chi accàttanu, vìnninu, mpòrtanu, nvèstinu, pussèdinu na casa o nu tirrinu, o guadàgnanu sorda sù ubbrigati di paiari na pocu di danari ô cuvernu.
Ci sù nu munzeddu di tiurìi pi organizzàrisi pi fari nu cuvernu cchiù bonu. Ssi tiurìi sù chiamati tiurìi cìvichi. Picchì lu cuvernu eni cumpostu di citatini ca ponnu addivintari tirchi, ci sù nu munzeddu di pirsuni ca pènzanu ca lu capu havi a èssiri elettu di quarchi forma di dimucrazzìa. Nta stu casu, si lu cuvernu nun si cumporta bbonu, ponnu èssiri canciati cu li pròssimi ilizzioni. Astura ci sù nu saccu di cuverni di paisi ca nun sù dimucràtici e àutri unni suli na pocu di pirsuni hannu lu putiri.
Ci sù macari tiurìi pi fari 'n modu ca li citatini nun si fannu mali a vicenda. Sti tiurìi sù parti dâ pulìtica. Nun havi mpurtanza comu lu cuvernu eni scigghiutu ma chissu havi a "fari pulìtica" pi mantèniri lu putiri.
Ci sù tiurìi pi circari di fari smèttiri li citatini di sciarriàrisi sinza utilizzari la forza o la viulenza ma fidànnusi a vicenda. Chissu eni parti di l'ètica. Quannu la riliggiuni cumminci li citatini di nun sciarriàrisi e/o di fidàrisi di lu cuvernu ca sta cuvirnannu, niàutri dicemu ca na tradizzioni ètica di filusufìa sculàstica sta travagghiannu. La maggiuri parti dî liggi vèninu dî tradizzioni comu a chissa. Li Deci Cumannamenti di l'Anticu Tistamentu sù nu gruppu di liggi comu a chissa.
Lu sèttimu cummannamentu, nun arrubbari, pirò, a li voti nun è arrispittatu di certi òmmini pulìtici e chissu veni chiamata curruzzioni o fàusu ideològgicu