Utenti:Michiluzzu Scalisi/Lingua siciliana

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
La lingua siciliana
Parratu a: Sicilia, Calabria centru/miridiunali, Pugghia e cumunitati di strabannati
Cristiani: Matrilingua: c. 10 miliuna a tótini
Tipulugghía: SVU
Rangu manca inta li primi 100
Filugghinia: Lingui innu-aurupéi

   Itálichi
     Rumanzi
       Sicilianu

Statutu ufficiali
Nazziuni bannera Sicilia
Códici di crassífica
ISO 639-1 scn
ISO 639-2 scn
SIL SCN
Astrattu inta la lingua
Dichiaru univarsali di li ghiussi di l'omu - Art. 1
"Tutti li cristiani náscinu líbbari e pari cu l'autri pi dignitati e ghiussi.
Iddi annu ogni d'unu lu senziu e la cuscenzia, e annu a campari
l'unu cu l'autru cu spíritu di fratirnitati."
Lingua - Rangu di li lingui - Linguística
DISTRIBBUTA GHIURÁFICA DI LU SICILIANU
STA PÁGGHINA PUTISSI CUNTÉNIRI CARÁTTARI DI UNICODE.


Lu sicilianu esti na lingua parrata incapu la ghisira di Sicilia e inta la punta miridiunali di l'Italia, intamía inta lu Salentu e inta la Calabria centru/miridiunali. Lu sicilianu faci parti a la famigghia di li lingui rumanzi. E Ethnologue e tanti autri filólugghi lu discrívinu lu sicilianu comu «abbastanti distintu di l'italianu típicu tantu mu si poti cunziddirari nu idiuma siparatu».

Lu sicilianu ogghi veni parratu di quásica 5.000.000 di cristiani incapu la ghisira siciliana, chiui chiddi ca lu párranu inta la Pugghia a lu Salentu e inta la Calabria centru/miridiunali, unni cci veni matrilingua a lu pópulu, videmma siddu ddá ogni tanticchia veni chiamatu «lingua calabru/sícula». Poi cci sunnu videmma chiddi ca sunnu strabbannati, e li só rami, ca lu párranu ca stannu fora inta: l'Usa, la Cánada, l'Australia, l'Arghintina, lu Berghiu, l'Alimagna e inta la Francia miridiunali.

La lingua siciliana si avi a arriténiri na «lingua rigghiunali o minuritari» a li senzi di l'Arbaranu, ca a l'Artículu I dici ca pi «lingui rigghiunali o minuritari si inténninu li lingui ... diversi di la(i) lingua(i) ufficiali di dittu Statu». L'Arbaranu fu appruvatu lu 25 ghiugnu 1992 e trasíu a putiri lu 1 marzu 1998. L'Italia firmáu ssu Arbaranu lu 27 ghiugnu 2000 paró nun l'avi ancora arratificatu.



Ripportu di Ethnologue incapu la lingua siciliana

Autri nómina

L'autri nómina di lu sicilianu sunnu: calavru-sicilianu, sicilianu, sículu. Lu términu «calavru-sicilianu» s'arriporta a lu fattu ca na furma di lu sicilianu, o nu dialettu liyatu a lu sicilianu, veni parratu intra la banna cintrali e miridiunali di la Calavria. «Sicilianu» esti lu nomu di la lingua intra lu sicilianu. Lu términu «sículu» discrivi unu di li chiui manyi ruppa étnici priistórici ca stávanu intra la Sicilia anti di l'ayicu di li reci intra l'uttavu séculu a.C. (viditi abbasciu). Poti siri midemma utiliatu comu ayittivu pi discríviri o difiniri li uríyini di nu cristianu; pi iscempru: sículu-amiricanu o sículu-australianu.

Li dialetti di lu sicilianu

Parrati siciliani

Comu tanti lingui midemma lu sicilianu avi li só mísimi dialetti e varianti:

Sicilianu propriu

Sicilianu di lu punenti:

Sicilianu di lu centru:

Sicilianu di lu livanti

(((Ayunci Reggino di Reggio Calabria, Pantesco di Pantelleria (infruinzatu di l'Árabbu) e l'Eoliano di li yisiri Aoli.)))

Sparti lu calavrisi coli ayúnciri lu cilintanu miridiunali ca si parra mássimu intra lu Cilentu miridiunali (Roccagloriosa, Alfano, Rofrano e intra quarchi zona di la Basilicata, ca addimustra lu mísimu sistema pentavocalico di la lingua siciliana.

Quarchi funti cunziddira simi a lu sicilianu midemma li dialetti di Cosenza, Crotone e Taranto, ca sunnu di tránzitu tra lu ruppu sicilianu (o miridiunali istremu) e chiddu napulitanu (o miridiunali).

E di chiui avi suffrutu di misura nutévuli di l'infruenza di lu sicilianu lu martisi, lingua simítica ca esti la lingua ufficiali di Marta e di l'UA.





Ntroducimentu

Unni la lingua siciliana veni parrata nta l'Italia

La lingua siciliana n senzu largu è na lingua rumanza (neolatina) parrata suprattuttu ntâ Sicilia ma puru a lu cuntinenti. Sparti lu sicilianu di Sicilia, li parlati miridiunali comu lu calabbrisi centru-miridiunali, lu salentinu (parratu nta tutta la pruvincia di Lecci, quasi tutta chidda di Brìndisi menu Fasanu e Cisterninu), lu tarantinu miridiunali (parratu ntô sud di la pruvincia di Tàrantu), e lu cilentanu (parratu ntô Cilentu, Campania) sunnu macari di tipu sicilianu (appartèninu ô gruppu sicilianu). Sti parlati d'Italia miridiunali fannu parti dâ lingua siciliana 'n senzu largu.

Ethnologue (viditi sutta) discrivi la lingua siciliana comu na lingua abbastanti distinta di lu talianu tantu di putìrilu cunziddirari na lingua siparata.

Polisemìa dâ sprissioni "Lingua siciliana"

E' ntirissanti nutari ca la sprissioni "lingua siciliana" pò significari dui cosi:

Puru siddu arcuni scrittura siciliani ùsanu ancora la sprissioni "Lingua siciliana" sulu n senzu ristrittu zoè sulu pi li parrati dâ Sicilia, ginirarmenti li scinziati nternazziunali ùsanu la sprissioni "Lingua siciliana" n senzu largu pi zoccu pàrranu li calabbrisi (chiddi dâ Calabbria centru-miridiunali), li siciliani, e li salentini.

Lu salentinu e lu calabbrisi sunnu cunzidirati di li scinziati comu parrati di tipu "sicilianu" pi mutivi funètici, lissicali e grammaticali. Puru siddu lu calabbrisi e lu salentinu nun dirìvanu direttamenti dû sicilianu di Sicilia, foru assai nfruinzati d'iddu. Oi nun si pò usari la sprissioni "Lingua calabbrisa" e mancu chidda "Lingua salentina" pirchì scintificamenti lu salentinu e lu calabbrisi nun ponnu èssiri cunzidirati comu lingui spartuti dâ lingua siciliana n senzu largu.

Ntô passatu la lingua siciliana n senzu largu fu nfruinzata dû francisi, dû pruvinzali, e dû nurmannu (tri parrati di tipu gàllicu) e Ethnologue dici ca sta lingua forsi avissi a èssiri classificata comu "Rumanza miridiunali" mmeci di "Itàlica-uccidintali".

Cui la parra

La lingua siciliana n senzu largu veni parrata di circa 10 miliuna di pirsuni (zoè di na pupulazzioni nettamenti supiriuri a nummirusi lingui europei, comu lu finlannisi 6 000 000, o lu danisi 5 326 000) ntô munnu, sparsi pi mità 'n Sicilia, e l'àutra mità 'n Calabbria, nnô Salentu e nnô Cilentu e dî cumunità di l'emigrati a l'èstiru ca trasmèttinu li sò parrati di patri a figghiu. La maiuranza di st'ùrtimi casi s'attròvanu ntê paisi chi hannu attiratu assai emigrati siciliani, calabbrisi, salentini duranti lu cursu dû sèculu passatu, particularmenti, li Stati Uniti d'Amèrica, lu Canada, l’Australia e l’Argintina. Nta l'ùrtima vintina d'anni, assai siciliani e calabbrisi migraru puru nnî banni ndustriali di la parti nord di l'Italia, e videmma ntô restu di l'Unioni Europea, spiciarmenti ntâ Girmania.

Ricanuscimentu dâ lingua siciliana

Lu sicilianu nun è ricanusciutu comu lingua ufficiali di nudda banna, mancu 'n Italia. Nun cc’è nuddu stitutu ufficiali, 'n Sicilia o fora, chi règula la lingua nta nudda manera.

Lu Parramentu riggiunali ndipinnenti dâ Sicilia fici na liggi pû nzignamentu dû sicilianu pi tutti li scoli, ma l’avanzati ntô sistema aducativu hannu statu assai adaciati chi menzi fracchechi.

Rifirenza di Ethnologue circa la lingua siciliana

Li noma dâ lingua siciliana chi sunnu pussìbbuli cumprènninu: Càlabbru-Sicilianu, Sicilianu, Sìculu. Lu tèrmini "Càlabbru-Sicilianu" fa rifirimentu ô fattu ca na forma dû sicilianu veni parrata ntâ strimitati miridiunali dâ Calabbria. La palora "sìculu" discrivi unu di cchiù granni gruppi pristòrici chi campàvanu ntâ Sicilia prima dâ vinuta dî Greci antichi duranti lu sèculu VIII a.C. (viditi sutta). Veni usata puru comu aggittivu pi discrìviri, spissu 'n parti, l'urìggini di na pirsuna, p'asempiu: sìculu-miricanu o sìculu-talianu.

Parrati siciliani di Sicilia

N Sicilia, li gruppi dialittali o riggiuni dialittali principali unni li parrati sunnu cchiù o menu omuggenî sunnu:

Lu cchiù spissu si tratta di diffirenzi mìnimi e di maneri d'accintari certi palori di na manera cchiutostu chi di n'àutra. Accussì ntâ Sicilia nord-uccidintali si parra nu sicilianu ccu n'accentu palirmitanu. Lu trapanisi havi però n'accentu diversu. N'àutra parti mpurtanti è la pruvincia di Catania, unni si parra lu sicilianu cu n'accentu assai carattirìsticu, chi si pò difìniri catanisi. Lu missinisi e lu sarausanu si distìnqunu facirmenti dû catanisi. Lu rausanu è n'àutra forma di dialettu dû sicilianu. Si distinqui facirmenti pi l'usu dâ doppia cc senza h mmeci dâ doppia cch. Accussì a Rausa si dici ciovu e ciavi nveci di chiovu e chiavi. Nta certi banni dâ pruvincia di Missina e dâ pruvincia di Enna, s'attròvanu puru paisi chi pàrranu ancora varî dialetti gallu-siculi ca a picca a picca si sicilianìzzanu chiù assai.

Lu sicilianu di Sicilia veni discrivutu comu èssiri forti, nustanti ca la maiuranza dî siciliani pàrranu puru lu talianu, essennu la lingua ufficiali.

Li nfruenzi antichi

Lu pidotu SCALISI inta la scrittura sicana

Binchì la lingua siciliana è na lingua latina, mèritanu èssiri suttaliniati sti dui punti:

Pû fattu dâ sò pusizzioni giogràfica, la Sicilia havi sempri attiratu diversi genti a idda, e dunca la storia e forma dû sicilianu rifletti tutti li pòpuli du Midittirràniu. S'attròvanu cchiù o menu traccî di tutti sti lingui: lu grecu, lu latinu, l'àrabbu, lu francisi, lu lummardu, lu tudiscu, lu pruvinzali, lu catalanu, lu spagnolu e ovviamenti lu talianu; e nun ni scurdamu li primi abbitanti di l'ìsula.

Prima dâ cunquista rumana, la Sicilia era occupata di genti ndìggini (Sicani, Èlimi e Sìculi, l'ùrtimi agghicaru ntra lu primu e lu secùnnu spazziu di mill'anni di tempu a.C.), li finici (chi vìnniru ntra lu dudicèsimu e l'ottavu sèculu a.C.) e li Greci (di l'ottavu sèculu a.C.).

La nfruenza greca arresta ntô sicilianu finadora, addamentri, li nfruenzi d'àutri gruppi sunnu menu evidenti. Chiddu chi si pò diri cu cirtizza è c'arrèstanu palori pri-induaurupei 'n sicilianu di n'urìggini miditirrània antica. Dî tri gruppi pristòrici principali, sulu li Sìculi èranu induaurupei e la sò parrata avissi a èssiri culligata cu chidda falisca e latina.

La siquenti tabbella suttalinia pirfettamenti la difficultati chi s'attròvanu l'etimoluggisti chi stannu ricircannu li diversi sutta-stratificazzioni dâ lingua siciliana.

Sularu mudernu giamelli (dû talianu gemelli)
Sularu Mediuevali bizzuni, vuzzuni (dû francisi besson)
" binelli (dû ligurianu beneli)
Sularu anticu èmmuli (dû latinu gemulus)
" cucchi (dû latinu copula)
" minzuddi (dû latinu medius)
" ièmiddi, ièddimi (dû grecu ghemellos)

Sta situazzioni s'àpplica p'assai dî vucàbbuli chi si vìdinu ccà sutta. Tanti voti putemu diri cu cirtizza dunni veni na palora, àutri voti cci sunnu dui o tri pussibbilitati. Putemu sapiri ca na palora è d'urìggini greca, ma nun sapemu siddu veni dû grecu anticu, o dû grecu bizzantinu, o macari siddu appi n'àutra fonti cumpritamenti diversa p'agghicari 'n Sicilia (p'asempiu, via lu latinu, ma èssiri ancura na palora d'urìggini greca).

Li palori cu n'urìggini miditirrània pristòrica tràttanu spissu di chianti ndìggini dû miditirràniu o d'àutri elimenti naturali. Tinennu accura a l'avvisu di supra (siddu cci sunnu àutri pussibbilitati pi na fonti, chissi vennu dati), li siquenti sunnu asempî di sti tipi di palori cu na pruvinenza pristòrica:

  • alastra (na chianta spinusa ndìggina ntrâ riggiuni miditirrània; ma puru grecu kelastron e pò èssiri ca ni veni attraversu unu dî virnàculi gàddici)
  • ammarrari (sbarrari nu canali; ma puru spagnolu embarrar - nfangari)
  • calancuni (unna di ciumi)
  • calanna (allavancamentu)
  • racioppu (sgangu, raspu; miditirràniu rak)
  • timpa (sdirrubbu, lavanca; ma puru grecu tymba, latinu tumba e catalanu timba).

Tanti linguisti crìdinu c'ancura si vìdinu nfruenzi dâ antica lingua indu-aurupea, lu sànscritu chi, forsi, purtaru 'n Sicilia li sìculi. Sparti di quarchi vucàbbulu, iddi pùntanu a certi modi grammàtici, comu la cunzunanti sànscrita Rhj ( ŗ ) di tŗenu, stŗittu, ŗonni, ecc. Àutri palori siciliani cu n'urìggini induaurupea antica:

  • dudda - s'abbicina ô cèlticu rhuddu e ô lituanu rauda chi signìfica lu culuri "rosa"
  • scrozzu - s'abbicina ô lituanu su-skurdes cû stissu significatu e ô tudiscu scurz, chi significa "curtu"
  • sfunnacata d'induaurupeu und/Fund significannu acqua

Ssi vucàbbuli siciliani sunnu d’urìggini greca (ammustrannu puru chiddi chi forsi agghicaru ô sicilianu via lu latinu):

  • appizzari - di (eks)èpeson
  • babbiari - di babazo, dùnanu st’àutri vucàbbuli siciliani: babbazzu e babbu; ma latinu babulus e spagnolu babieca
  • bùmmulu - di bombylos; ma latinu bombyla
  • bucali - di baukalion
  • cartedda - di kartallos; ma latinu cratellum
  • carusu - di kouros; ma latinu carus - caru, e sànscritu caruh - amàbbili
  • casèntaru - di gas enteron
  • cirasa - di kerasos; ma latinu cerasum
  • cona - di eikyon; ma latinu icona)
  • cuddura - di kollyra; ma latinu collyra
  • grasta - di gastra; ma latinu gastra
  • naca - di nake
  • ntamari - di thambeo; ma calabbrisi tàmmaru - babbu, veni di l’àrabbu tammar – vinnituri di dàttuli)
  • pistiari - di apestiein
  • tuppuliari/tippuliari - di typto.

Lu latinu vulgari vinni parratu dî surdati rumani quannu accupàvanu l'ìsula e la Sicilia addivintau na pruvincia di Roma (circa 261 a.C.). Stu latinu nun ni duna la basa dâ lingua siciliana comu la canuscemu oggi pû fattu d'àutri accupazzioni chi si succidèttiru, ma forsi quarchi palora latina supravivi di st'èbbica, p'asempiu:

  • antura - di ante oram
  • anchiu - largu, di amplum
  • asciari - attruvari, di afflare
  • cuppigghiuni - di cupa
  • filinìa - di filum
  • grasciu - di crassus
  • nutricari - di nutricare
  • oggiallanu - di hodie est annus

Cci sunnu prisenti nflussi di diversi àutri lingui europei e puru nfruenzi àrabbi. Palori comu muarra chi veni dû francisi armoir; palori comu agghicari chi veni dû spagnolu llegar.

Èbbica àrabba

Ntô 535, lu Mpiraturi Justinianu I fici addivintari la Sicilia na pruvincia Bizzantina, e pâ secùnna vota ntâ storia siciliana, la lingua greca si sintìa pi tutta l'ìsula. Ma quannu lu putiri Bizzantinu accuminzau a arridducìrisi, la Sicilia vinni cunquistata adaciu adaciu dî saracini di l'Àfrica dû nord, dû sèculu X nzinu â mitati dû sèculu XI. St'Emiri àrabbi èranu munarchi avanzati e ntilliggenti e la Sicilia sfruttau un pirìudu di pruspiritati ecunòmica e d'attivitati ntillituali. La nfruenza àrabba si vidi nta circa 300 palori siciliani, di cui la maiuranza tratta d'agricultura e sìmuli. Chissu havi senzu, pirchì li saracini purtaru cu iddi 'n Sicilia li cchiù muderni mètudi d'abbivirazzioni e cultivazzioni - tanti chianti ntraminzati di l'àrabbi tannu, ancora sunnu tra li cchiù ndèmici dâ Sicilia oi.

Quarchi vucàbbulu d'uriggini àrabba:

  • babbaluciu - di babus; ma grecu boubalàkion
  • burnìa - di burniya; ma latinu hirnea
  • cafisu - di qafiz
  • cassata - di qashatah; ma latinu caseata - quarchi cosa fatta di frumaggiu
  • gebbia - di gabiya
  • giuggiulena - di giulgiulan
  • saia - di saqiya
  • zàgara - di zahar
  • zibbibbu - di zabib
  • zuccu - di suq; ma Araunisi soccu e spagnolu zoque).

Li noma di cità o di lucalità custeri, comu Marsala, Marzamemi, Marza, vennu di l'àrabbu Mars chi signìfica "portu". Marsala signìfica "portu d'Allah (Diu)". Puru Caltanissetta e Calascibetta vennu di l'àrabbu.

La stratificazzioni àrabba

Ntâ linguìstica stòrica videmu ca l'àrabbu nun sulu lassau tanti palori ntô sicilianu, ma puru tracci ntâ grammàtica, ca puru siddu è latina, nun lu è cumpritamenti.

Ntô particulari vennu dî linguî àrabbi:
  1. La mancanza dû tempu futuru (è cumuni a tutti li lingui semiti unni lu futuru si fa cû prisenti sìmprici).
  2. Lu passatu sìmprici. (es. arsira ci parrai; ora agghicai; ecc.) Nota: è nu tempu àrabbu, nun è lu passatu rimotu dû talianu! (ntô sicilianu parratu nun asìstinu li tèmpura passati ndicativi taliani «rimotu» e «pròssimu» - vidi puru li tèmpura di motu).
  3. La cunzunanti àrabba Dâd (àrabu: ض ) = La d cacuminali retruflessa (translittirazzioni latina ntirnazziunali: ddh) di stidda, adduma, ecc.
  4. La cunzunanti araba Tâl (arabu: ط ) = La t cacuminali retruflessa (tth) di mott.
  5. La mancanza dû tempu cunnizziunali
  6. La duppia articulazzioni (es. la città la cchiù granni...)
  7. La mancanza di frasi passivi.

Sviluppu linguìsticu nzinu dû mediu evu

Versu lu 1000 tutta l'Italia miridiunali, cumprisa la Sicilia, era n'ammiscata cumplessa di nichi stati, di lingui, riliggiuni e pòpuli. Tutta la Sicilia era duminata dî saracini, sarvu la parti nord-livanti, chi era principarmenti greca e cristiana. Lu stremu sud dâ pinìsula taliana facìa parti dû Mpiru bizzantinu e si parrava principarmenti lu grecu, puru siddu assai cumunitati avìanu na certa ndipinnenza di Cunstantinòpuli. Lu principatu di Salernu era lummardu. Li lummardi (o langubardi) avìanu accuminzatu a trasfurmari arcuni di tirritorî bizzantini e avìanu arrinisciutu a stabbìliri arcuni cità-stati ndipinnenti. Era nta stu cuntestu ca li nurmanni si cci traseru nnâ storia di l'Italia miridiunali pûn nùmmuru sempri criscenti duranti la prima mitati dû sèculu XI.

Nfruenza francu-nurmanna

Quannu li dui briganti cchiù famusi dî nurmanni di l'Italia miridiunali, Ruggeru I di Sicilia e lu sò frati, Rubbertu Guiscardu, accuminzaru la sò cunquista dâ Sicilia ntô 1061, già cuntrullàvanu lu stremu sud di l'Italia (la Pugghia e la Calabbria). Ruggeru avìa bisognu di na trintina d'anni pi cumpritari la cunquista dâ Sicilia (Rubbertu murìu ntô 1085). D'accussì, accuminzau arreri la latinizzazzioni e la cristianizzazzioni dâ Sicilia. Nu granni nùmmuru di palori nurmanni traseru la nova lingua duranti stu pirìudu, p'asempiu:

  • accattari – dû nurmannu acater, francisi mudernu = Acheter
  • ammintuari – dû nurmannu mentevoir
  • bucceri (vucceri) – di bouchier
  • custureri - di coustrier
  • firranti – (grigiu) di ferrant
  • foddi – (mattu) di fol
  • giugnettu - di juignet)
  • ladiu – (brutto) di laid
  • largasìa – (ginirusità) di largesse
  • puseri - di poucier
  • racina - di raisin
  • raggia - di rage
  • testa - di teste
  • trippari - dû nurmannu triper; ma puru pruvinzali e catalanu trepar)

Li siquenti fattura, evidenti duranti o sùbbutu doppu la cunquista nurmanna, èranu mpurtanti nnâ furmazzioni dâ lingua siciliana:

  • Li nurmanni cci purtaru cu iddi nun surtantu li propî parenti e cumpagni chi parràvanu na lingua francisi (facirmenti dûn nùmmuru abbastanti vasciu), ma li surdati di vintura di l'Italia miridiunali. Spiciarmenti lummardi (cû sò linguaggiu gallu-itàlicu) e autri taliani dâ Campania. St'ùrtimi cci purtàvanu cu iddi lu latinu vulgari di dda riggiuni, n'idioma nun troppu diversu di chiddu chi s'attrova nna l'Italia cintrali.
  • Pû fattu dâ guerra di cunquista, chi durau trent'anni, e du ncuraggiamentu datu â ricustruzzioni dâ chiesa cristiana, cci succidìu lu spupulamentu dî saracini nnî banni cintrali dâ Sicilia, tanti si fujeru nna l'Àfrica sittintriunali.
  • Lu ripupulamentu, spiciarmenti chî cristiani dû cuntinenti europeu, vinni prumuvutu di Ruggeru I. Li banni punenti dâ Sicilia èranu culunizzati di migrati dâ Campania. Li banni cintrali-livanti dâ Sicilia èranu culunizzati dî migrati dâ Padania chi cci purtaru cu iddi n'idioma gallu-itàlicu. Doppu la morti di Ruggeru I e sutta la riggenza d'Adelaidi duranti la minuranza di sò figghiu, Ruggeru II (idda stissa di l'Italia sittintriunali), stu prucessu di culunizzazzioni "lummarda" si fici cchiù cuncintratu.

Ccà supra putemu vìdiri li fattura principali chi hannu ditirminatu la furmazzioni dâ lingua siciliana comu la canuscemu oi. La basa dû latinu vulgari (principarmenti dâ Campania) era sìmuli ô latinu vulgari nna l'Italia cintrali (e dunca, putemu cunchiùdiri, abbastanti sìmuli ô latinu vulgari nnâ Tuscana chi nfini addvintassi la basa pâ lingua nazziunali). Stu suttastratu linguìsticu campana era nfruinzata di tanti nfruenzi gàllichi prisenti 'n Sicilia, vali a dìciri francu-nurmanna e langubàrdica. Sutta di chissu cci attruvamu lu restu di l'idiomi àrabbi e greci chi la nova lingua havi sustituiutu, ma na cintinara di palori di sti du lingui s'arristaru ntô vucabbulariu dâ nova lingua rumanzisca.

Àutri nfluenzi gàllichi

Duranti li primi jorna di l'accupazzioni nurmanna, accuminzau nu pirìudu di migrazzioni di l'Italia sittintriunali 'n Sicilia. Pi stu fattu oi cci asisti na dicina di paisi chi ancura dimòstranu sta nfruenza gàllica, unni lu pòpulu pàrra n'idioma chi si pò discrìviri comu èssiri gallu-sìculu. Spissu st'idiomi vennu chiamati dialetti lummardi. Li paisi unni si senti sta nfruenza cchiù forti sunnu Nuvara, Nicusìa, Spillinga, Aidoni e Chiazza. St'idioma nun supravivìu nta l'àutri banni unni s'attruvàvanu culonî lummardi na vota, comu Rannazzu, Bronti e Patirnò (nustanti stu fattu ancura unu s'adduna sta nfruenza nta li parrati lucali). Sta nfruenza, si senti puru ntâ lingua, p'asempiu:

  • soggiru - di suoxer
  • cugnatu - di cognau
  • figghiozzu - di figlioz
  • orbu - di orb
  • arricintari - di rexentar
  • unni - ond
e li noma dî jorna dâ simana:
  • luni - di lunes
  • marti - di martes
  • mèrcuri - di mèrcor
  • jovi - di juovia
  • vènniri - di vènner

L'urìggini di n'àutra infruenza gàllica, lu pruvinzali, appi armenu tri funti.

Facirmenti lu nùmmuru di nurmanni veri chi cunquistaru la Sicilia (voldiri propiu dâ Nurmannìa) era vasciu, circa 5.000 ô màssimu. Dunca iddi àppiru bisognu di surdati di vintura di l'Italia, e facirmenti di l'àutri banni luntani comu la Francia miridiunali. Nni primi jorna di l'accupazzioni dâ Sicilia, San Frateddu addivintau na furtizza appressu li cunfini tra lu tirritoriu saracinu e chiddu nurmannu. Oi l'idioma di stu paisi dimostra li caratarìstichi dû pruvinzali, e ni fa cunchiùdiri ca certamenti nu gran nùmmuru di surdati di vintura avìssiru a viniri di sti banni. Pi quantu riguarda la nfruenza dû pruvinzali â lingua siciliana cchiù largamenti, cci sunnu autri pussibbilitati.

Certi palori pruvinzali traseru la lingua duranti la riggenza di Marghirita di Navarra ntra l'anni 1166 e 1171 quannu sò figghiu, Gugghiermu II di Sicilia succidìu ô tronu avennu sulu 12 anni. Tutti li cunziggheri dâ riggina vineru dâ Francia miridiunali, e pi chissu tanti palori siciliani cu na pruvinenza pruvinzali ni vennu di stu pirìudu.

La scola siciliana di puisia (viditi lu discursu ccàsutta) vinni infruinzata dû pruvinzali dâ tradizzioni dî truvatura. Sta tradizzioni è na parti mpurtanti dâ cultura siciliana, comu putemu vidiri câ tradizzioni di l'òpira dî pupi e li cantastorî. Tanti truvatura pruvinzali sicci rapprisintaru duranti lu regnu di Fidiricu II di Hohenstaufen, e certi palori pruvinzali avìssiru a trasutu la lingua pi stu modu. Li siquenti sunnu asempî di palori siciliani d'urìggini pruvinzali:

  • addumari - di allumar
  • aggrifari - di grifar
  • banna – di banda
  • burgisi - di borges
  • lascu - lasc
  • lavanca - lavanca
  • paraggiu - paratge

Scola siciliana

La Scola siciliana fu na scola puètica ca ciurìu 'n Palermu ntra lu 1230 e lu 1250, duranti lu regnu di Fidiricu II di Hohenstaufen di Svevia (Fidiricu I di Sicilia, 1194-1250). La Scola siciliana havi na granni mpurtanza nta la storia dâ littiratura e la lingua siciliana pirchì cu idda, pi la prima vota, si usau lu vulgari a scopi littirarî. Sta scola littiraria appi na granni nfruenza supra Dante Alighieri, tantu c'assai studiusi chiàmanu lu sicilianu comu "patri dâ lingua taliana", cu l'idioma tuscanu facennu di "matri".

Quannu Carlu d'Angiò battìu l'asèrcitu di Manfredi di Sicilia ô cummattimentu di Beniventu ntô 1266, appi dui affetti: accabbau lu regnu nurmannu-svevu di 136 anni ntâ Sicilia; e lu centru littirariu di l'Italia si spustau dâ Sicilia â Tuscana.

Comu nu puntu siccunariu, s'attròvanu nfruenzi tudischi ntô sicilianu, e facirmenti sunnu di na pruvinenza di l'èbbica dî re svevi (di cui Fidiricu I appi lu regnu cchiù longu). Sti palori ni vennu di stu pirìudu:

Nfruenza catalana

Doppu li Vespri siciliani ntô 1282, lu regnu vinni culligatu cû regnu aragunisi, e pi cunsiquenza, novi palori di na pruvinenza catalana traseru la lingua duranti lu sèculu siquenti. Pi tuttu lu sèculu XIV, lu catalanu e lu sicilianu èranu tutti dui lingui ufficiali dâ curti riali. Ô stissu tempu lu sicilianu vinni usatu pi nutari li discursi dû parramentu sicilianu (unu dî cchiù vecchi di l'Europa) e p'autri affari amministrativi. Sti palori rapprisèntanu asempî dâ nfruenza catalana:

  • accabbari - di acabar
  • addunàrisi - di adonar-se
  • affruntàrisi - di afrontar-se
  • ammucciari - di amagar
  • arruciari – di arruixar
  • criscimogna o criscimonia - di creiximoni
  • muccaturi -di mocador
  • nzirtari - di encertar
  • priàrisi - di prear-se

Èbbica spagnola nzinu a oi

Duranti lu pirìudu in cui li curuni Aragonisa e Spagnola si unìscinu, versu la fini dû sèculu XV, la tuscanizzazzioni dû sicilianu scrittu nnî ricordi dî curti e dû parramentu avìa accuminzatu. Versu la mitati dû sèculu, stu sviluppu era quasi cumpretu, la nova lingua franca dâ pinìisula taliana avìa pigghiatu lu postu dû sicilianu scrittu - di tannu 'n poi. Lu regnu spagnolu avvanzau stu prucessi pi dui modi mpurtanti: cuntrariamenti a l'Aragunisi, quasi sùbbutu li re spagnoli cci mìsiru li soi rapprisintatni supra lu tronu sicilianu. Pi stu modu, la stima diminuenti dû regnu sicilianu si riflittìu la dicadenza dû sicilianu d'un linguaggiu ufficiali e scrittu ôn linguaggiu parratu principalmenti tra analfabbeti; e la spulsioni di tutti l'ebrei di tutti li duminî spagnoli ntô 1492 trattau nu curpu radduppiatu ntâ Sicilia. Binchì la pupulazzioni si diminuìu pi quasi 10%, tanti di cui èranu patruna di nnustrî mpurtanti, ma sparti di chissu, st'ebrei avìanu statu Siciliani pi 1.500 anni e lu sicilianu era la sò lingua materna chi usàvanu nnî soi scoli. D'accussì la pussibbilitati d'un largu sistema aducativu basatu a l'usu di libbra scritti pi sicilianu si pirdìu pi sempri. Lu regnu spagnolu durau tri sèculi (senza cuntannu li pirìudi borbònici e aragunisi d'ogni latu) e appi na nfruenza significativa supra lu vucabbulariu sicilianu. Li siquenti palori sunnu dâ pruvinenza spagnola:

  • arricugghìrisi - di arrecogerse; ma puru recollir-se dû catalanu
  • balanza - di balanza
  • filiccia - di flecha
  • làstima - di lástima
  • pignata - di pinada
  • pinzèddu - di pincel
  • ricivu - di recibo
  • spagnari - ncruci di Sic. «appagnari» e espantarse di sp.
  • spatari - di espadar
  • sulità o sulitati - di soledad

Dû tempu dû Risurgimentu (1860-1861) la lingua siciliana havi statu nfruinzatu significativamentu dû talianu. Stu prucessu s'apprimurau dâ secunna guerra munniali pû fattu dâ migghiuranza d'aducazzioni e l'affettu dî media muderni, tali ca puru a casa, lu sicilianu non veni usatu cutiddianamenti comu la lingua prifiruta. Nni l'ùrtimi anni lu parramentu sicilianu riggiunali vutau pû nzignari dû sicilianu nnî scoli elemintarî, ma a stu mumentu picca lu nzìgnanu. Nun s'attrovanu quasi nuddu formi dî media chi ùsanu la lingua siciliana. La cumminazzioni di sti fatti signìfica ca la lingua siciliana cuntìnua a aduttari lu vucabbulariu talianu e li soi formi grammaticali a tali puntu ca tanti siciliani stissi nun ponnu distìnguiri tra l'usi dû sicilianu currettu e sgarratu.

Asempî dâ lingua scritta (attraversu li sèculi)

Lu Patri Nostru

Sicilianu (Sicilia) Calabbru-sicilianu (u sud ra Calabbria) Salentinu (Pugghia miridiunali, a Lecci)
Patri nostru, chi siti 'n celu, Patri nostru ca siti 'nto celu Sire nesciu ca stai an cielu
Sia santificatu lu vostru nomu, Fussi santificatu u nomu vostru Cu'bbessa santificatu lu nume tou
Vinissi prestu lu vostru regnu, Venissi prestu lu regnu vostru Cu'bbegna 'mprima lu regnu tou
Sempri sia fatta la vostra Divina Vuluntati Fussi sempri faciùta a Vuluntà Vostra Cu'bbessa sempre fatta la Vuluntate toa
Comu 'n celu accussì 'n terra. Comu 'ndo celu cusì 'nta terra Comu an cielu cussì an terra
Dàtinillu sta jurnata lu panuzzu cutiddianu Ratandìllu sta jurnata u pani quotidianu Dànnilu osce lu pane quotidianu nesciu
E pirdunàtini li nostri piccati E pirdunatindi i nostri piccati E perdunanni li peccati nesci
Accussì comu nui li rimintemu ê nostri nimici   Cusì comu nui i rimentimu ê nemici nostri Cussì comu nui li rimentimu a li nemici nesci  
E nun ni lassati cascari ntâ tintazzioni, E non 'ndi rassàti mi carimu ntâ tentazzioni   E nu' lassare cu cadimu 'n tentazzione
ma scanzàtini dû mali. ma levatindi r'avanzi u mali. ma 'lléandenni te lu male.
Amen. Amen. Amen.

Astrattu di Antoniu Vinizzianu

Celia, Lib. 2

(~1575 - 1580)

Non è xhiamma ordinaria, no, la mia
è xhiamma chi sul'iu tegnu e rizettu,
xhiamma pura e celesti, ch'ardi 'n mia;
per gran misteriu e cu stupendu effettu.
Amuri, 'ntentu a fari idulatria,
s'ha novamenti sazerdoti elettu;
tu, sculpita 'ntra st'alma, sì la dia;
sacrifiziu lu cori, ara stu pettu.

Astrattu di Giuvanni Meli

Don Chisciotti e Sanciu Panza (Cantu quintu)

(~1790)

Stracanciatu di notti soli jiri;
S'ammuccia ntra purtuni e cantuneri;
cu vacabunni ci mustra piaciri;
poi lu so sbiu sunnu li sumeri,
li pruteggi e li pigghia a ben vuliri,
li tratta pri parenti e amici veri;
siccomu ancura è n'amicu viraci
di li bizzari, capricciusi e audaci.

Astrattu di Ninu Martogliu

Briscula 'n Cumpagni

(~1900)

—Càrricu, mancu? Cca cc'è 'n sei di spati!...
—E chi schifiu è, di sta manera?
Don Peppi Nnappa, d'accussì jucati?
—Misseri e sceccu ccu tutta 'a tistera,
comu vi l'haju a diri, a vastunati,
ca mancu haju sali di salera!

Li tèmpura di motu

Ntrâ li studiusi dâ linguìstica cc'è cu riteni ca ntô sicilianu s'ammùccianu modi virbali di «scurrimentu timpurali» (continuos form). Accussì si spiega pirchì haiu statu ddà significa I have been there e nun «sono stato là» (ca si traduci «stetti ddà»). Ntâ li nostŗi jorna, cu l'ammiscàrisi dû talianu, chissi pàrinu lu «passatu pròssimu», ma ntô sicilianu stòricu (nun littirariu) stu tempu passatu è nu tempu sìmuli ô «continuous» ngrisi e pì chistu nun è sbagghiatu dìciri «l'àrabbi hannu statu ccà» puru si lu passatu nun è pròssimu ma è rimotu (mill'anni fa).

Li tèmpura di motu ndìcanu l'azzioni ca si svòrcinu nta nu lassu di tempu (as. haiu parratu; haiu jiutu = I have been speaking; I have been going), ma quannu nun c'è nu lassu di tempu (agghicai ora) s'usa lu passatu sìmprici. Stu modu è divisu ntê tèmpura:

  1. Prisenti Longu (Motu prisenti-futuru). Ndica l'azzioni accuminzati ntô prisenti e c'hannu à èssiri di sicuru rializzati ntô futuru (privisioni certi o cunziquenzi nicissari). P'asempiu havi à chiòviri, havi a cascari (it's going to rain; it's going to fall - pioverà di certo; cadrà inevitabilmente). Siddu mmeci nun è certu ca succedi, s'usa lu prisenti sìmprici forsi chiovi, mi pari ca casca, si ci prova (temo che se ci proverà, cadrà).
  1. Passatu longu (Motu passatu-passatu o passatu-prisenti). Ndica l'azzioni nta lu sò svòrcirisi ntô tempu o ca porta cunziquenzi nzinu a ora. As. l'àrabbi hannu statu ccà (have been: pì nu lassu di tempu); «c'haiu già jiutu» = «I have already been going there»: si voli suttaliniari c'haiu già spisu tempu pì chistu). Unni mmeci lu excursus temporali nun è mpurtanti s'usa lu passatu sìmprici: «partì cent'anni arreri (nun si ni sapi cchiù nenti: nun ci sunnu cunziquenzi) «ci jìu arsira» (cuntu nu fattu e basta (lu tempu c'haiu spisu pi jiri nun è mpurtanti ntô discursu).

Naturarmenti nta li nostri jorna sti tèmpura vannu scumparennu o hannu già sparutu pirchì tuttu si va ammiscannu cu lu talianu e ntô particulari stu passatu sicilianu s'ammisca cu lu passatu pròssimu talianu, chi havi rèuli tutti diffirenti.

La valurizzazzioni dû sicilianu

L'assuciazzioni L'Altra Sicilia istituìu un Cumitatu Prumuturi, apertu a tutti, p'arricògghiri firmi pi na liggi di nizziativa pupulari chi, ntra àutri cosi, pruponi lu nzignamentu ntê scoli e l'usu ntê ducumenti ufficiali e ntâ signalètica dû Sicilianu. Vidiri puru: Pruggettu di liggi pû ricanuscimentu ufficiali dâ lingua siciliana

Liami nterni

Viditi puru

Liami esterni

Rifirimenti

  • Bonner, J K (2001) Introduction to Sicilian Grammar, Legas, New York (ngrisi).
  • Camilleri, Salvatore (1998) Vocabolario Italiano Siciliano, Edizioni Greco, Catania.
  • Centro di Studi Filologici e Linguistici Siciliani (1977-2002) Vocabolario Siciliano, 5 vulumi a cura di Giorgio Piccitto, Catania-Palermo.
  • Cipolla, Prof. Gaetano, "U sicilianu è na lingua o un dialettu? / Is Sicilian a Language" in Arba Sicula Volume XXV, 2004 (bilinguali: sicilianu e ngrisi).
  • Giarrizzo, Salvatore, Dizionario Etimologico Siciliano, Herbita Editrice, Palermo.
  • Hull, Dr Geoffrey (1989) Polyglot Italy:Languages, Dialects, Peoples, CIS Educational, Melbourne (ngrisi).
  • Pitrè, Giuseppe (1875) Grammatica Siciliana, Edizioni Clio (talianu).
  • Ruffino, Giovanni (2001) Sicilia, Editori Laterza, Bari (talianu).