"Gela" : Diffirenzi ntrê virsioni

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
pruvincia divisioni cunfinanti commu nta wikipedia in italianu
n prifissu telefonicu
Riga 10: Riga 10:
cumunilimitrofi=[[Acati]] (RG), [[Caltagiruni]] (CT), [[Butera]], [[Mazzarinu]], [[Niscemi]]|
cumunilimitrofi=[[Acati]] (RG), [[Caltagiruni]] (CT), [[Butera]], [[Mazzarinu]], [[Niscemi]]|
cap=93012|
cap=93012|
prifissutelefonicu=+0933
prifissutelefonicu=0933
}}
}}



Virsioni dû 12:53, 23 nuv 2014

Gela
Muttu:  
Nomu ufficiali: Gela
Riggiuni: {{{riggiuni}}}
Pruvincia: Caltanissetta
Cuurdinati: 37°4'N, 14°15'E
Ammustra ntâ mappa
Superfici: 276 km²
Abbitanti: 72.444
Dinzitati: 262 ab./km²
Cumuni cunfinanti: Acati (RG), Caltagiruni (CT), Butera, Mazzarinu, Niscemi
CAP: 93012
Prifissu telefònicu: 0933
Situ ufficiali: http://www.comune.gela.cl.it


Gela è nna città di 72.444 abbitanti dâ pruvincia di Caltanissetta e ca s'attrova ntâ costa miridiunali dâ Sicilia. L'abbitanti si chiàmanu gilisi. È pi nùmmaru d'abbitanti, lu sestu cumuni sicilianu (doppu Palermu, Catania, Missina, Sarausa e Marsala), e è lu centru agrìculu, nnustriali e cummirciali cchiù mpurtanti ntâ sò pruvincia. Antica culonia greca, la cità si sviluppau ntô vintèsimu sèculu grazzî ô polu petrolchìmicu. Di dicenni li gilisi attènninu la stituzzioni dâ dècima pruvincia siciliana cu Gela capulocu.

Nomu dâ citati

Gela è ua citati di cchiù di dui mila anni e ntô cursu dî sèculi canciau cchiù voti lu nomu:

  • Lindioi: è lu nomu dû primu nzidiamentu culuniali c'acchiana ô sèculu VIII a.C
  • Ghelas: è lu nomu dâ gluriusa culonia dòrica funnata ntô 689 a. C. e distruduta difinitivamenti ntô 288 a.C. Diriva dû nomu ndìgginu dû Gela ca sfocia a est e ca signìfica prubbabbirmenti "vurticusu" o "jèlidu"
  • Massa Ghelas: unu di l'appillativi attribbuutu dî rumani â zona di la Gela antica
  • Culunnariu: nomu datu â lucalitati pirchì carattirizzata dî ruvini dî templi (chî culonni)
  • Eraclea o Heraclea: nomu dû borgu àrabbu medievali funnatu apprima di l’annu 1000 ntâ parti cintrali dâ cullina gilisa.
  • Terranova (Terra nova): nomu dâ citati funnata ntô 1233 dû reghi Fidiricu II di Svevia ditta macari Eraclea (Riggistri Vaticani);
  • Terranova di Sicilia: ntô 1862 vinni agghiunciuta la spicificazzioni “di Sicilia” pi diffirinziari chistu di l'àutri centri taliani cû midèsimu nomu;
  • Gela: lu gluriusu nomu ristituutu ntô 1927 â citati p'arricurdari li fasti dâ citati clàssica antica.

Giografìa

Lu cumuni di Gela ntâ pruvincia di Caltanissetta

Lu tirritoriu di Gela è pi mitati chianiggianti e pi mitati cullinari e è cumprisu tra la fascia custera miridiunali e li tirritori di Vutera, Mazzarinu, Niscemi e Acati. La costa, vascia e rinusa, prisenta a tratti dî pareti e rocci di furmazzioni argillusa o carcària sempri priciduti dû rinili. A li spaddi dâ citati si stenni la secunna chianura di l'ìsula p'estenzioni. Lu Golfu di Gela, anchiu e picca prununzatu, è lu cchiù vastu dâ Sicilia. Longu la costa sunnu prisenti tri furmazzioni cullinari dî quali li primi dui sunnu quasi "giamelli": chidda supra la quali sorgi la citati stòrica, chidda di Muntilunungu e chidda di Mànfria. La prima è quasi cumpletamenti mmaduta dî custruzzioni mentri l'àutri dui sulu parziarmenti.

Clima

La citati e la fascia custera currispunnenti gòdinu dû clima miditirràniu, cu mmernu cchiuttostu miti e stati mudiratamenti càuda. Li pricipitazzioni sunni cchiuttostu scarsi (circa 350 mm a l'annu), n granni parti cuncintrati tra l'autunnu e lu mmernu e sunnu friquenti pirìudi longhi di siccitati di stati. Lu tirritoriu gilisi è assai vintuliatu e è chiddu cchiù assulicchiatu n Europa.

Culligamenti e trasporti

La citati si junci principarmenti attraversu strati nazziunali a scurrimentu viloci o tràmiti ferruvìi.

Culligamenti stratali

Gela òccupa na pusizzioni di baricentru rispettu a nummarusi strati statali siciliani. È attravirsata dâ statali 115 c’unisci Sarausa a Tràpani attraversu Rausa e Girgenti. Nortri si junci di: Catania tràmiti la SS 417 di Caltaggiruni; di Castruggiuvanni e Chiazza Armerina attraversu la SS 117 bis "nord-sud" (c’havi a culligàrisi a Santu Stèfanu di Camastra); di Caltanissetta siquennu la SS 626 "dâ Valli dû Salsu" ca sbucca supra la SS 115 Licata-Gela n cuntrata Burgiu (Vutera); di Riesi e Mazzarinu pigghiannu la statali 190. Nfini tràmiti strati pruvinciali si pò jùnciri di: Niscemi, Scuglitti e Vutera. Gela è capulìnia dâ strata eurupea E45 e è nortri privista comu puntu d'agghicata di l'autustrata A18 Missina-Sarausa-Gela. La Tanginziali citatina fu custruuta surtantu pi nu trattu brevi di circa 4 chilòmitri n cuntrata Farellu e, ntê pruggetti, avissi a passari a latu dâ citati evitannu accussì lu tràfficu e culligannu megghiu la zona est (portu e zona nnustriali) cu chidda uccidintali (Manfria e Falcunara) unennu li vari strati statali.

La citati è culligata attraversu sirvizza muderni d’autulìnia a tutti li capulochi siciliani (eccettu Tràpani e Missina) e cu li lucalitati principali dî pruvinci cunfinanti e di l'hinterland. Li culligamenti cchiù assìdui sunnu chiddi cu Catania, Palermu, Caltanissetta, Castruggiuvanni e Girgenti. Li capulìnia dâ citati, senza na vera e propia stazzioni di l’autubbussi, sunnu: lu chiazzali dâ stazzioni firruviaria (attrizzatu cu pinzilini e bigghiettarìa); via Palazzi di frunti lu ngressu di lu Spitali Vittoriu Emanueli; viali Cortimaggiuri ntê pressi dî "muretti" (quarteri Macchitella). Quarchi annu ‘n arreri fu criata na stazzioni di l’autubbussi n cuntrata Cantina Sociale ma, nun utilizzata, fu distruduta dî vànnali.

Culligamenti firruviari

Gela è dutata di stazzioni firruviaria muderna e granni junciuta di treni riggiunali. È stazzioni ntermedia dâ lìnea a binariu ùnicu Caniattì-Mòdica (Caltanissetta-Sarausa) nunchì stazzioni di punta dâ ferruvìa Catania-Caltaggiruni-Gela. A càusa dâ lintizza dî lìnii lu menzu firruviariu è picca utilizzatu dî gilisi.

Culligamenti marìttimi

Gela è dutata di dui strutturi purtuali e una terza è abbannunata di dicenni (lu puntili sbarcatoru): lu portu-ìsula e lu portu rifuggiu (rispittivamenti portu mircantili e portu turìsticu-piscarizzu). Lu portu-ìsula è attrizzatu p’accògghiri navi mircantili di stazza grossa e àutri catigurìi di menzi navali sulamenti n casi d’emirgenza cu auturizzazzioni spiciali dâ lucali Capitanarìa di portu. Lu portu rifuggiu prisenta na mmuccatura cu funnali assai arriduciuti (menu di 2 metri) tantu di cumprumèttiri lu tràfficu dî mmarcazzioni cchiù nichi. È comu egghiè discretamenti attrizzatu p’accògghiri mmarcazzioni nichi di passaggiu (Canteri navali). Nta l’ùrtimi anni fu uggettu di mmistimenti pùbbrici e privati cr la riqualificazzioni dû molu e la criazzioni di nummarusi pyntili d'ormeggiu privati ncintivati dâ crìscita dî prupietari di barchi di diportu. Nu finanziamentu di 67 miliuna d’èuru avissi a sèrviri ô sò ampliamentu e ô migghiuramentu dî sirvizza e di l’attrizzaturi purtuali.

Culligamenti aèrii

L’ariuporti cchiù vicini â citati di Gela sunnu chiddu di Catania (110 km) e chiddu di Palermu (220 km). Quannu veni attivatu l'ariuportu di Còmisu (45 km) è prubbàbbili ca parti dî viaggiatura gilisi trova cchiù cmminienti utilizzari st'ùrtimu.

E' n pruggettu di diversu tempu n'ariuportu di rializzari ntâ Chiana di Gela, n cuntrata Ponti Alivu unni piràutru asisti già na pista aèria criata duranti la Secunna Guerra Munniali.

Lu tirritoriu è dutatu di n'elipista (centru dirizziunali Enimed di cuntrata Ponti Alivu) e d’un Campu di Volu n cuntrata Fìmmina Morta.

Trasporti urbani

Lu sirvizziu di trasportu urbanu n citati è gistutu di l’AST (Azzienda Siciliana Trasporti). La lìnia cchiù friquintata è la n. 1 ca culliga la stazzioni firruviaria ô centru, Capusupranu (Spitali) e Macchitella. Li vari riuna citatini si ponnu jùciri appoi di l’accussidditti “navetti” (12 lìnii), autubbussu di diminzioni nichi cchiù adatti a li diminzioni di li strati gilisi. Lu culligamentu câ frazzioni di Manfria è gistitu di na ditta lucali. Pî fistivitati vènninu stituiti cursi straurdinari pi culligari megghiu la citati ô centru e ô cimiteru (fora dâ citati) di Farellu. Ntê misi dâ stati arcuni autubbussi sèrvinu lu Longumari citatinu.

Storia

Li tempi antichi

Comu dici lu stòricu Tucìdidi: "A funnari Gela foru nzèmmula Antifemu di Rodi e Entimu di Crita; iddi si purtaru appressu li culoni dî sò paisa di pruvinenza; chistu successi quarantacincu anni dopu la funnazzioni di Sarausa".

Vicinu Gela, la turri di Manfria, custruiuta di Camillu Camilliani nnû sèculu XVI.

Lu paisi pigghiau lu nomu dû ciumi Gela, ma lu postu unni ora si trova lu paisi e chi prima era circunnatu dî mura, si chiama Lindioi, àppinu leggi dòrichi. Pressappocu 108 anni dopu la culunizzazzioni, li Geloi funnaru Girgenti, chi pigghiau lu nomu dû ciumi chi si trova ddà vicinu; nni fìciru funnatura Aristinu e Pistilu, e cumannaru di usari li stissi liggi di Geloi". E primi tempi di la sò storia Gela appi un guvernu ripubblicanu ma lu partitu dî nòbbili cumannava cu la priputenza, allura ci foru ribilliuna e mmazzatini, e ci foru pirsuni chi àppiru a scappari e si eru a mmucciari a Mactoriu chi si truvava dû munti Bubbunia.

A pinzari a ripurtari li fuiuti a Gela ci pinzau, sulu cu la bona parola, Telini chi era un sacirdoti dî divinità nfirnali, Plutoni, Cèrbiru, Caronti e Minossi. Lu pirìudu ripubblicanu durau finu a quannu Cliandru nun divintau tirannu. Dopu setti anni di tirannìa un cittadinu gelou, Sabellu, lu mmazzau. Dopu Cliandru fu sò frati Ippòcrati a divintari tirannu. Sutta iddu la putenza di Gela criscìu finu ô puntu chi la megghiu parti dî città grechi dâ Sicilia finìu sutta lu sò cumannu, inclusa Sarausa. Duranti tutti chisti vicenni, lu cumannanti di la cavallarìa di Gela, Giluni, figghiu di Dinumeni e discinnenti di Tilini, si fici canùsciri pi lu sò curaggiu e valuri. Ippòcrati murìu nnô 486 a.C. mentri cummattiva contru li Sìculi di Ibla Erea; a la sò morti Giluni si fici acclamari tirannu.

Dû 485 a.C. cu la caliuna di fari fari la paci fra li nòbbili e la plebbi di Sarausa, si proclamau tirannu puri di chista àutra città. Giluni prifiriva però Sarausa a Gela, allura lassau lu guvernu di Gela a sò frati Giruni e iddu si trasfirìu a Sarausa. Di chistu mumentu in poi Gela puliticamenti persi lu sò pristiggiu.

Giamillaggi

Lijami di fora