"Filusufìa" : Diffirenzi ntrê virsioni

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Xqbot (discussioni | cuntribbuti)
n r2.7.2) (robot junciennu: mt:Il-Filosofija
n r2.7.1) (robot canciannu: ilo:Pilosopia
Riga 313: Riga 313:
[[ie:Filosofie]]
[[ie:Filosofie]]
[[ig:Ákọ na Uche]]
[[ig:Ákọ na Uche]]
[[ilo:Filosofia]]
[[ilo:Pilosopia]]
[[io:Filozofio]]
[[io:Filozofio]]
[[is:Heimspeki]]
[[is:Heimspeki]]

Virsioni dû 18:08, 16 fri 2012

Difinizzioni di filusufìa

La difinizzioni di filusufìa resta nu prubbrema filusòficu di p'iddu stissu, e ô scopu di ntruducìrinni lu cuncettu, putemu dìciri ca si tratta dû studiu dû significatu e dâ justificazzioni dâ canuscenza dû cchiù ginirali, o univirsali, aspettu dî cosi, nu studiu ca veni cumpiutu furmulannu linguisticamenti li prubbremi, uffrènnunni la suluzzioni e justificànnula, e usannu pruciduri argumentativi rigurusi. Oltrimodu è lu studiu dî principî primi e dî raggiuni ùrtimi, e macari attivitati ntillittuali ch'elàbbura n'aspettu particulari dâ rialtati.

La filusufìa studia cuncetti comu chiddu di l'asistenza, dû beni, di la canuscenza, e dâ biddizza (è lu tema affruntatu di la stètica). Cerca d'arrispùnniri a dumanni comu Zocch'è lu beni?, o Comu è pussìbbuli canùsciri?. Tra li cchiù famusi filòsufi attruvamu Sòcrati, Platuni, Aristòtili, Plutinu, Tomasi d'Aquinu, Cartesiu, John Locke, Immanuel Kant, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Edmund Husserl, Martin Heidegger, Ludwig Wittgenstein, e Voltaire.

Pupularmenti, la palora "filusufìa" è spissu usata pi significari saggizza, o na pruspittiva di vita (na "filusufìa di vita"), o principi basilari arreri ô mètudu pi jùnciri n'ubbittivu (comu 'n "la mê filusufìa di guida di l'àutu..."). Si tratta di significati diversi di chiddu accadèmicu, ca veni trattatu di st'artìculu.

Urigginarmenti, "filusufìa" significava "l'amuri pi la saggizza". "Philo-" addiriva dâ palora greca philein, ca signìfica amuri, e "-sofìa", dû grecu sophia, o saggizza. Pari ca la ntruduzzioni dû tèrmini "filusufìa" sia d'attribbuiri ô pinzaturi grecu Pitàgura, c'avissi cuniatu stu tèrmini pi nnicari la 'ricerca' dû sapiri di parti di l'omu, dunca philo-sophos (mentri sulu li dei pussidìssiru chinamenti la sufìa)(vidi Diogenes Laertius: "De vita et moribus philosophorum", I, 12; Ciciruni: "Tusculanae disputationes", V, 8-9). St'attribbuzzioni è cirtamenti basata supra nu branu d'un libbru pirdutu di Eraclidi Punticu, discìpulu di Aristòtili. È una dî noti liggenni Pitagòrichi di stu tempu. Di fattu lu tèrmini "filusufìa" nun vinni usatu assai prima di Platuni. Lu "filòsufu" sustituisci la palora "sufista" (di sophoi), usatu succissivamenti pi discrìviri li "saggi", nzignanti di ritòrica, mpurtanti ntâ Dimucrazzìa atinisa. Tra li primi sufisti s'attròvanu chiddi c'ora chiamarìssimu filòsufi.

Urigginarmenti l'àmmitu dâ filusufìa era tutarmenti ntillittuali. D'allura addivinni lu studiu di n'àmmitu ntillittuali particularmenti astrattu, nun spirimintali. Di fattu, comu minziunatu supra, filusufìa è na palora diffìcili di difiniri e la dumanna "Zoccu è la filusufìa" è dummana discussa di li filòsufi. Spissu s'asserva ca li filòsufi sunnu ùnici 'n quantu nun sunnu d'accordiu mancu supra quali sia lu sò campu di discussioni.

Storia dâ filusufìa

La filusufìa nasci ntâ Grecia antica ntô Sèculu VI a.C. nnî culonî urientali di l'attuali Turchia.

Li filòsufi divìdinu la longa storia dâ filusufìa uccidintali 'n filusufìa antica, filusufìa mediuevali, filusufìa muderna e filusufìa cuntimpurànea. La filusufìa antica è duminata di tri filòsufi: Sòcrati, Platuni e Aristòtili.

La Filusufìa Mediuevali custituisci nu mpunenti ripinzamentu di la ntera tradizzioni clàssica sutta l'ammuttata dî dumanni posti di li tri granni monuteismi. Li noma cchiù mpurtanti di stu pirìudu sunnu Avicenna e Averruè 'n àmmitu islàmicu, Mosè Maimunidi 'n àmmitu abbràicu, Abbilardu, Tomasi d'Aquinu e Duns Scotu 'n àmmitu cristianu.

La Filusufìa Muderna s'estenni di lu 1600 nzinu a lu 1900 circa, e tra li Primi Filòsufi Muderni li cchiù mpurtanti sunnu René Descartes, Thomas Hobbes, John Locke, David Hume, Immanuel Kant, e Soren Kierkegaard. La Filusufìa dû diciannuvèsimu sèculu, ca è spissu trattata comu nu piriudu a iddu stanti, fù duminata dâ Filusufìa post-kantiana tudisca e di li filòsufi idialisti comu Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx, e F. H. Bradley. Àutri mpurtanti pinzatura dû piriudu foru John Stuart Mill, Friedrich Nietzsche e Søren Kierkegaard.

Ntâ Filusufìa dû vintèsimu sèculu li filòsufi europei e miricani pigghiaru strati diversi. La cussidditta Filusufìa Analìtica, cu Bertrand Russell, G. E. Moore, e Ludwig Wittgenstein, si sviluppau suprattuttu a Oxford e Cambridge, unni si riuneru macari li mpiristi lòggici emigrati dâ Girmania e di l'Austria (p'asempiu Rudolf Carnap) e àutri studiusi miricani (comu W. V. Quine, Donald Davidson, e Saul Kripke, o com'è gghiè di lingua ngrisa (p'asempiu A. J. Ayer).

'N Europa (spiciarmenti 'n Girmania e Francia), li finominuluggisti tudischi Edmund Husserl e Martin Heidegger graperu la strata, prestu siquiuti di Jean-Paul Sartre e àutri asistinzialisti, a tutta na serî di "-ismi" ca purtaru ô postmudirnismu; ca dumina li scoli di tiurìa crìtica e li dipartimenti di filusufìa di Franza e Girmania, ca cuntìnuanu li pruggetti pirsiquiuti di sti filòsufi.

Si vidi l'elencu di filòsufi cèlibbri e l'artìculu Storia dâ filusufìa, pi nfurmazzioni urtiriuri.

Suttadisciprini filusòfichi

Comu 'n ogni campu di studiu accadèmicu, la filusufìa si suddividi 'n nummarusi suttadisciprini. La filusufìa pari aviri nu nùmmaru particularmenti àutu di suttadisciprini, 'n larga parti a causa dû fattu c'asisti na tinnenza a sviluppari na "filusufìa di", pi quasi tuttu zoccu veni studiatu. Li neòfiti di sta materia sunnu di norma mmitati a pristari particulari attinzioni a lòggica, mitafìsica, filusufìa dâ menti, filusufìa dû linguaggiu, epistimuluggìa, filusufìa dâ scienza, ètica e filusufìa pulìtica, 'n quantu (certu, discutibbirmenti) "disciprini cintrali" dâ filusufìa.

Comu abbicinàrisi â filusufìa

E' na banalitati (armenu pi cu scrivi ntruduzzioni â filusufìa) dìciri ca ognidunu havi na filusufìa, puru siddu nun tutti sunnu 'n gradu di rializzàrilla o di difènnirilla. Siddu s'è già ntirissatu ô studiu di la filusufìa, pò èssiri ca si voli migghiurari lu propiu modu di campari o di pinzari, o cchiù simpricimenti si disìi prènniri cunfidenza cu una dî cchiù antichi àrî dû pinzeru umanu. D'àutra parti, siddu nun si cumprenni lu pirchì di tuttu chiddu, pò èssiri d'aiutu scummigghiari chi è ca mutiva tanti pirsuni a "filusufiggiari", e aviri na ntruduzzioni a lu mètudu filusòficu, ca è mpurtanti pi cumprènniri comu li filòsufi pènzanu.

Filusufìa appricata

La filusufìa havi appricazzioni pràtichi. Li cchiù obbî sunnu l'ètica e la filusufìa pulìtica. Li filusufìi pulìtichi di John Locke, Jean-Jacques Rousseau, Karl Marx, John Stuart Mill, e John Rawls dèttiru forma (o foru usati pi justificari) ê cuverni e a li sò azzioni. La filusufìa di l'aducazzioni mèrita pur'idda attinzioni; L'aducazzioni prugrissiva ca fu prumuvuta di John Dewey appi nu prufunnu mpattu supra li pràtichi aducativi dû XX sèculu.

Àutri appricazzioni mpurtanti, ma menu mmidiati, si ponnu attruvari 'n epistimuluggìa, ca aiuta a difiniri li nuzzioni di canuscenza, prova e cridenza justificata. La filusufìa dâ scenza discuti li funnamenti dû mètudu scintìficu e àutri argumenti ùtili ê scinziati. L'estètica pò aiutari a ntirpritari l'arti. Macari l'ontuluggìa, sicuramenti la cchiù astratta e chidda ca pari la menu pràtica tra li vranchi dâ filusufìa, appi cunziquenzi mpurtanti pi la lòggica e la nfurmàtica. 'N ginirali, li varî "filusufìi di", comu la filusufìa dû drittu, ponnu furniri ê spicialisti di li rispittivi campi na canuscenza cchiù funna dî basi tiòrichi e cuncittuali dâ propia disciprina.

Filusufìa e scienzi naturali

Secunnu la visioni dâ tradizzioni filusòfica anglu-miricana e la tradizzioni dû Cìrculu di Vienna, la filusufìa havi a emulari li mètudi esatti dâ scienza e dâ matimàtica ma, 'n senzu strittu, la filusufìa havi a èssiri distinta dâ scienza. Nun è còmpitu dâ filusufìa cunnùciri espirimenti. L'espirimenti jòcanu nu rolu rilivanti ntâ suluzzioni di li prubbremi filusòfici. Quarcunu pò ubbittari a chiddu, avennu canuscenza dî ntirsizzioni tra filusufìa e scienza. Li filòsufi spissu fannu rifirimentu e ntirprètanu lu travagghiu scintìficu di li fìsici ca svòrcinu espirimenti supra lu spazziu-tempu e la miccànica quantìstica (si vidi: filusufìa dâ scienza). Nàutri cìtanu spissu lu travagghiu spirimintali svotu 'n psicoluggìa quannu discùtinu di filusufìa dâ psicoluggìa. 'N ginirali, tanti filòsufi ca stùdianu filusufìa dâ scienza hannu na furmazzioni scintìfica.

Nun c'è dubbiu ca li filòsufi a voti ntirprètanu e fannu rifirimentu ô travagghiu spirimintali svotu 'n vari campi, spiciarmenti ntê filusufìi di l'accussì ditti "scienzi spiciali". Ma chiddu nun è surprinnenti: lu scopu di sti vranchi dâ filusufìa, è d'aiutari a ntirpritari l'aspetti filusòfici dû travagghiu spirimintali, ma nun sunnu li filòsufi ca svòrcinu l'espirimenti e furmùlanu li tiurìi espricativi di li dati arricugghiuti.

Asisti na raggiuni stòrica funnamintali pi cui la filusufìa nun è spirimintali. 'N urìggini, lu scopu dâ filusufìa era chiddu di n'attivitati ntillittuali cumpritamenti astratta. Nzinu a li tèmpura muderni li pirsuni ca nuàutri oi chiamamu "scinziati" èranu nnicati comu "filòsufi naturali", overu filòsufi ca stùdianu la natura. Ntô cursu di l'anni, lu raiu d'azzioni dâ filusufìa si jìu via via arriducènnusi, mentri li diversi scienzi divinìanu disciprini nnipinnenti a tutti l'effetti. Li primi scienzi a distaccàrisi foru la fìsica e la chìmica, siquiuti cchiù ricintimenti dâ psicoluggìa.

Cci si pò spiari pirchì li studiusi nizziaru a trattari sti scienzi spiciali comu nnipinnenti di la filusufìa. La risposta, p'ogniduna di chisti è ca nizziaru a èssiri studiati usannu rigurusi e bonu difinuti mètudi d'assirvazzioni e spirimintazzioni. La filusufìa, ntô sò senzu cchiù strittu, chiddu c'arresta vàlidu ancora oi, è essinziarmenti quarchicosa ca cu é gghié havi a èssiri 'n gradu di fàciri assittatu 'n purtruna, ô lìmmiti circunnatu di li libbra e di l'artìculi scritti dî scinziati (e d'àutri filòsufi).

Naturarmenti la filusufìa è luntana di l'èssiri tutarmenti nun-assirvativa e nun-mpìrica. Cirtamenti la filusufìa fa n'usu essinziali di l'assirvazzioni dû munnu. Ma st'asservazzioni, va diciutu, sunnu ginirali assai, assirvazzioni comu "Mi pari ca ju pozzu fàciri dî lìbbiri scigghiuti" e "Criju ca uccìdiri na pirsuna, siddu mai nicissariu, richedi nu vàlidu mutivu". Assirvazzioni comu a chisti hannu a richèdiri na certa attinzioni, ma ntâ maiuri parti di li casi, nun richèdinu na canuscenza cchiù spicializzata di chidda 'n pussessu dâ pirsuna cu na nurmali aducazzioni, a ccizzioni dâ canuscenza spicializzata riguardanti la filusufìa stissa.

Arcuni principianti cunfùnninu filusufìa e psicoluggìa, ca puru sunnu campi bonu distinti. La filusufìa, comu la psicoluggia, studia la menti, ma studia macari àutri cosi ca vannu oltri la menti, supra li quali la psicoluggìa nun havi nenti di dìciri. Li modi 'n cui filòsufi e psicòluggi stùdianu la menti sunnu diffirenti. Lu studiu dâ menti effittuatu dâ psicoluggìa, cuimmorci n'attenta e spicìfica assirvazzioni di particulari finòmini mintali, e anchi na spirimintazzioni; pi contra li filòsufi pènzanu a aspetti cchiù ginirali dâ menti, dumanni comu "Zocch'è la cuscenza?" e "Qual'è la rilazzioni tra menti e corpu?"

Filusufìa e studi riliggiusi e clàssici

Zoccu distinchi la filusufìa di li studi riliggiusi, pur'iddi nun spirimintali? Parti dâ tiuluggìa, chiddi ca si spìanu zocch'è Diu e comu pruvàrinni l'asistenza, si suvrapponnu chiaramenti a chiddu ca li filòsufi chiàmanu "filusufìa dâ riliggiuni". Chistu nun custituisci nu prubbrema. Similarmenti, li studi clàssici, s'occùpanu di li filòsufi greci, comu a Sòcrati e Platuni, e quinni si suvrapponnu a àrî dâ filusufìa quali la "storia dâ filusufìa greca". Macari chistu nun è nu prubbrema. Nudda di chisti suvrappusizzioni nquina lu cuncettu di filusufìa, o di studi riliggiusi o di studi clàssici.

Ma cunziddiramu àutri parti di li studi riliggiusi, la parti mpìrica, ca spissu si cuncentra supra lu studiu cumparativu di li diffirenti riliggiuni munniali. Sta parti di studi riligiusi, pò èssiri distinta dâ filusufìa ô stissu modu 'n cui vennu distinti l'àutri scenzi suciali. Cchiù pricisamenti, vennu cuimmurciuti assirvazzioni spicìfichi di particulari finòmini, o particulari pràtichi riliggiusi, mentri la filusufìa nun si nn'occupa.

Filusufìa e matimàtica

La Matimàtica diffirisci dâ filusufìa p'àutri mutivi. Idda usa arcuni mètudi di prova, rigurusi e spicìfici assai, ca li filòsufi cèrcanu a li voti d'emulari, ma raramenti dùpricanu cu lu stissu gradu di riguri. Comu cunziquenza, li matimàtici difficirmenti sunnu 'n disaccordiu supra li risurtati, mentri li filòsufi naturarmenti discùtinu supra d'iddi. A parti chiddu, tanti filòsufi nun cèrcanu mancu di rènniri lu sò travagghiu rigurusu 'n senzu matimàticu. Cuntrariamenti ê matimàtici, li filòsufi sunnu 'n disaccordiu macari supra lu mètudu, e li diffirenzi mitudulòggichi ponnu spissu èssiri usati comu mutivazzioni dî diffirenti cunchiusioni.

N'àutru modu pi distìnchiri la filusufìa dâ matimàtica è lu siquenti. La matimàtica, oltri nu certu niveddu di basi, richedi na canuscenza strimamenti spicializzata, ca pò èssiri uttinuta sulu tràmiti duru travagghiu e cuncintrazzioni. Nun è lu tipu di disciprina ca pò èssiri assicutata câ canuscenza 'n pussessu dâ pirsuna d'aducazzioni media. La filusufìa nurmarmenti richedi tali sforzi, ma nu filòsufu pò spissu spigari li sò argumenti, senza troppa difficurtati, a nu "nun-filòsufu" ntilliggenti 'n menu di deci minuti.

Nu matimàticu talianu ca s'occupa spissu di li rapporti ntra filusufìa e matimàtica, è Piergiorgio Odifreddi (Home Page)

Filusufìa prisucràtica

Filusufìa sucràtica

Filusufìa cristiana


Filusufìa muderna


Arcuni giniralizzazzioni spirimintali supra zoccu è la filusufìa

A quantu pari la filusufìa è na disciprina ca si basa supra la canuscenza 'n pussessu dâ pirzuna midiamenti aducata, e nun fa usu dâ spirimintazzioni e di l'assirvazzioni attenta, puru suddu pò ntirpritari filusuficamenti spirimenti e assirvazzioni.

Cchiù custruttivamenti, si pò dìciri ca la filusufìa è la disciprina ch'esamina lu significatu e la justificazzioni d'arcuni dî nostri cchiù funnamintali cumminzioni, 'n basi a nu nzemi di mètudi ginirali. Ma zoccu si ntenni cu "cumminzioni funnamintali"?

Na cumminzioni è funnamintali siddu riguarda dd'aspetti di l'universu ca si ncòntranu cchiù cumunimenti, ca si ncòntranu unn'è gghiè: l'aspettu univirsali dî cosi. La filusufìa studia, p'asempiu, zocch'è l'asistenza stissa. Studia anchi li valura - la justizza dî cosi - 'n ginirali. Sicuramenti ntâ campata umana attruvamu l'attinenza dû valuri o dâ justizza unni è gghiè, nun sulu la justizza murali, puru siddu pò èssiri mpurtanti assai, ma macari cchiù 'n ginirali, la justizza ntô senzu di quarsiasi cosa ca sia auspicàbbili, lu senzu, p'asempiu, 'n cui nu pumu, nu dipintu o na pirsuna ponnu èssiri tutti justi. (Overu siddu asisti n'ùnicu senzu 'n cui tutti quanti ponnu dìrisi "justi").

Naturarmenti, la fìsica e l'àutri scienzi stùdianu arcuni aspetti univirsali dî cosi; ma lu fannu spirimintarmenti. La filusufìa studia l'aspetti ca ponnu èssiri analizzati senza spirimintazzioni. Chiddi sunnu l'aspetti dî cosi ca sunnu viramenti ginirali; pi fari n'àutru asempiu, li filòsufi si spìanu zocca sunnu l'uggetti fìsici 'n quantu tali, distinchènnuli dî sò prupitati e dî rilazzioni tra d'iddi, e macari distinchennu tra corpu e menti. Li fìsici prucèdinu comu siddu la nuzzioni di corpu fìsicu fussi abbastanti chiara e elementari - e 'n funnu putissi anchi èssiri d'accussì - ma comu è gghiè li fìsici dùnanu chistu p'assuntu, e quinni si ponnu dumanni supra comu tutti li corpi fìsici si cumpòrtanu, e fannu spirimenti p'attruvari la risposta.

Citazzioni filusòfichi

  • "P'èssiri nu bonu filòsufu, tuttu zocch'è nicissariu è uddiari la manera di raggiunari di l'àutri." - William James
  • "La scienza è zoccu sapemu e la filusufìa è zoccu nun sapemu." - Bertrand Russell

Argumenti filusufici, tiurii e muvimenti

agnusticismu -- autruismu -- anti-rialismu -- Aristutilismu -- asistenzialismu -- coerentismu -- cuncittualismu -- Cunfucianisimu -- canuscenza -- cunsiquenzialismu -- cuscenza -- Cusmuluggia -- custruttivismu -- dicustruzziunismu-- ditirminismu -- edonismu -- egoismu -- egoismu psicològgicu -- empiricismu -- epicureismu -- etica -- etica appricata -- fimminismu -- filusufìa analitica -- filusufìa buddista -- filusufìa (advaita) -- filusufìa di l'azzioni -- fisicalismu -- funnaziunalismu -- furmalismu -- idialismu -- idialismu tudiscu -- irrazziunalismu e estiticismu -- irrialismu -- matirialismu -- matirialismu francisi -- miccanicismu -- mintalismu -- mimetica -- nativismu -- naturalismu -- numinalismu -- Ntuizziunismu -- ontuluggìa -- opirazziunalismu -- patrinalismu -- pissimismu filusòficu -- pusitivismu luggicu -- Platunismu -- pragmatismu -- Prisucratici -- prubabbilismu -- raffurzamentu dâ rialtati -- razziunalismu -- rialismu -- rilativismu -- sculasticismu -- suggittivismu -- sulipsismu -- stuicismu -- sturicismu -- Tauismu -- tilioluggia -- tiuria critica -- Tumismu -- Tumismu analiticu -- tradizzionalismu -- Trascinnentalismu -- utilitarianismu -- vitalismou


Vuci currilati

Listi

Bibbliografìa

Template:Link FA Template:Link FA Template:Link FA Template:Link FA