Etati dû ferru

Mappa dî culturi di lingua protu-girmànica nta l'Etati dû ferru

L'etati dû ferru ìnnica urigginariamenti nu pirìudu dâ preistoria o protustoria eurupea carattirizzatu di l'utilizzu dâ mitallurgìa dû ferru.

‘N Europa e ntô Vicinu Urienti sequi a l'etati dû brunzu e pricedi lu ngressu dâ cultura cunziddirata ntô pirìudu stòricu, ntô quali sunnu zoè prisenti fonti scritti. L'etati dû ferru nizzia ntornu ô XII sèculu AC ntô munnu miditirràniu e tra lu IX e l'VIII sèculu AC nta l'Europa sittintriunali. Comu pi l’àutri pirìudi dâ preistoria li sò lìmiti crunulòggici vàrianu cunziddirivurmenti sècunnu lu cuntestu giogràficu e culturali. Arcuni civilizzazzioni nun canusceru mai l'etati dû ferru, puru avennu nu sviluppu suciali e/o tècnicu nutèvuli, comu ntô casu dî civirtati priculummiani.

Oi pirtantu si tenni a nnicari cu etati dû ferru nun na fasi crunulòggica o nu stadiu evulutivu. ma la prisenza di na tècnica ca nfruinzau prufunnamenti e ‘n modu duraturu la sucitati d’arcuni culturi, ‘n particulari modu ‘n Europa. ‘N particulari tra li civirtati ca canusceru lu ferru cci sunnu l’Achèi ntâ Grecia arcàica, li Celti, chî culturi di Hallstatt e di La Tène, o li Girmani.

‘N mancanza di canuscenzi cchiù vasti supra li cumunitati pulìtichi e culturali di l'etati dû ferru, è la cultura matiriali ca ni cunzenti di difiniri ‘n stu pirìudu dî granni nzemi giogràfici ‘n Europa, ô nternu dî quali li matiriali prisèntanu n'umugginitati nutèvuli, sia dû puntu di vista dâ tècnica ca di chiddu dî dicurazzioni. Sti culturi, ca pirsìstinu pi tutta l'etati dû ferru, puru spannènnusi o cuntraènnusi a sècunna dî circustanzi, cumprènninu:

• culturi atlàntichi ‘n Gran Britagna, riggiuni valluni, ovest dâ Francia, riggiuni basca;
• culturi nòrdichi ntê Fiandri, ‘n Danimarca, ‘n Scandinavia
• culturi pulacchi ‘n Pulonia e ntê Carpazi sittintriunali
• culturi nord-alpini ntê riggiuni francisi alpini e ‘n Svìzzira
• culturi ibbèrichi ntâ Pinìsula Ibbèrica, tranni ca ‘n Portugallu e ntâ riggiuni basca;
• culturi itàlichi ‘n Italia a sud di l’Alpi
• culturi carpàtichi ntô bacinu danubbianu e ntê Carpazi.
• culturi grechi ‘n Grecia e ntê riggiuni èggii, Creta cumprisa.