Saraùsa (citati antica)
L'antica Sarausa ('n urìggini chiamata Συράκουσαι, traslittirata comu Syrakousai 'n tempi greci, Siracusae 'n tempi rumani, Saraqūsa 'n tempi àrabbi, Cesaraugusta ntê ducumenti mediuevali) fu funnata ntô 734 a.C. di culoni greci di Corintu.
La zona fu abbitata millenni prima di l'arrivu dî greci. Certu, granni e mpurtanti siti archiulòggici foru scuperti ddòcu, ca dimustranu l'afflussu di vari civiltà antichi cuncintrati ccà. Ntô corsu dâ sò longa storia, Syrakousai - nu nomu dirivatu di l'anticu topònimu sicilianu Syraka - rapprisintava unu dî centri cchiù mpurtanti dû Meditirràniu, oltri a èssiri cuntatu tra li principali poleis dâ Grecia Antica. Jucau accussì nu rolu funnamintali ntâ littiratura, ntâ scienza e ntâ filusufìa dû munnu anticu.
Lu puntu fulcru dâ sò putenza era la Sicilia, unni fu la capitali di nu statu siciliota nnipinnenti, ca s'allargau pi li banni urientali e cintrali di l'ìsula, chi addivintau nu regnu ellenìsticu ntô 304 a.C. sutta Agatocli. La sò nfruenza si estinnìu assai oltri li cunfini tirrituriali n Sicilia, rivalizzannu Atini e risistennu pi tanti sèculi a l'uffinzivi di Cartaggini. Â fini cadìu, a cuminciari dû 212 a.C., sutta lu duraturu guvernu di Roma. Fu ntigrata ntâ ripùbbrica rumana comu capulocu dâ pruvincia di Sicilia
Ntô VI sèculu trasìu parti dû mpiru rumanu d'urienti. Ntô VII sèculu, Sarausa fu disignata comu capitali di tuttu lu mpiru bizzantinu, na situazzioni chi culminò picca tempu doppu cchiù di cincu anni cu l'assassiniu dû mpiraturi Custanti II e lu ritornu dû putiri a Custantinòpuli. Doppu aviri supiratu n'assediu àrabbu nizziali ntô IX sèculu, la città cadìu crudelmenti e difinitivamenti duranti lu secunnu assediu àrabbu ntâ primavìera dû 878. Sta cunquista signò la fini di l'eggemunìa sirausana supra la Sicilia, e Palermu addivintò la capitali di l'ìsula, accuminciannu cu l'Emiratu di Sici. Nni l'èbbichi chi siguèru, la cità appi nu rolu autrutantu mpurtanti ntâ storia siciliana