Turnatu

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
Turnatu ntô nord mèrica

Li turnatu sunnu un finòminu meteorològgicu carattirizzatu di culonni d’ariu 'n lesta rutazzioni ca pàrtinu di cumulunemmi gunci di acqua di celu e jùncinu lu solu.
La sò dinàmica è ancora 'n parti scanusciuta, ma pari ca certi ncridienti sunnu essinziali pi la nàscita di sti vòrtici: ariu càudu e ùmitu 'n prussimitati dû solu, ariu cchiù friddu 'n àuta quota e vèntira ca càncianu dirizzioni e vilucitati cu l’autizza.

Li turnatu cchiù divastanti nàscinu sutta “li supircilli” ca cunzìstinu 'n granni timpesti di longa durata 'n cui li venti sunnu 'n rutazzioni, zoè timpurali di longa durata 'n cui li massi d’ariu assùminu nu motu rutatoriu accàusa di na cumminazzioni d'umititati, nstabbilitati atmosfèrica e venti ca càncianu dirizzioni câ quota.

Mediamenti, nu turnatu dura dî 5 ê 15 minuti, pircurri 3-4 chilòmitri, a na vilucitati di sòlitu cumprisa tra li 35 e li 50 Km/h, puru siddu a li voti supèranu l'80 Km/h, e hannu nu diàmitru di sòlitu nfiriuri a li 100 metri. Tuttavia a li voti si riggìstranu turnatu gigantischi cu nu diàmitru di cintinara di metri, e lu cchiù granni mai riggistratu misurava prubbabbirmenti 1,6 Km di diàmitru.

Li turnatu vennu misurati, 'n basi a la sò ntinzitati e a li dammaggi pruduciuti d'iddi, cu la Scala Fujita , ca li classìfica 'n 6 gradi, di F0 a F5. Nta st'ùrtimu gradu li vèntira ntô turnatu ponnu jùnciri videmma li 500 Km/h. Lu record assulutu di vilucitati mai riggistratu fu di 512 Km/h lu 3 di maiu di 1999 a Oklahoma City. Lu paisi cchiù curputu di li turnatu sunnu l'USA, e 'n particulari la zona dâ "Tornado Alley" ntô Midwest. Si svilùppanu comu è gghiè, a li voti supra lu mari, e nta stu casu pìgghianu lu nomu di trummi marini, nta tutti li zoni dû munnu, a sclusioni dî riggiuni pulari. Ntô Regnu Unitu si nni riggìstranu mediamenti 60 a l'annu, mentri 'n Italia, unni di sòlitu sunnu di putenza ridutta, si nni svilùppanu mediamenti 24 a l'annu. Lu cchiù ricenti e divastanti fu chiddu ca curpìu la Vrianza lu 7 giugnettu di 2001, di putenza F3, ca pruvucau gravìssimi dammaggi, ma pi furtuna nuddu firutu gravi. Ntâ storia taliana, prubbabbirmenti lu peiu turnatu fu chiddu ca curpìu la Lacuna Vènita l'11 di sittèmmiru di 1970. La trumma d'ariu, prubbabbirmenti nu F5, pruvucau danni ngenti e outri 30 morti. Nta l'USA si cùntanu tanti turnatu stòrici, c'hannu pruvucatu dammaggi e vìttimi, e arcuni episodi curiusi assuciati a sti finòmini, comu chiddu dû 1994, quannu nu turnatu sullivau 37 trattura d'un dipòsitu e li ridipusitau tutti a 1 km di distanza, dimustrannu na nun mmagginàbbili putenza.